Sunday, April 27, 2014

Ferdinando Scianna dhe Shqipëria në fotot e vitit 1984

(E njihja prej kohësh, jo atë por fotot)

Ai ështe fotografi i Jorge Luis Borges, Monica Bellucci-t, Dolce & Gabbana-s, Martin Scorsese-s, etj etj… Për mua kanë më shumë rëndësi të tjerat, tonat. Janë rrokullisur orët, sepse këtë herë erdhi në Tiranë prej Ditëve të Fotografisë Italiane në Tiranë, një projekt i organizuar prej EjAlbum dhe nga Instituti Italian i Kulturës. E njihja prej kohësh, jo atë por fotot. Nga afër nuk ish aspak një delirant çastesh që vetëm ai i di. As nga larg nuk ka ndermend të të shpikë veprime se duhet të njihet. Prandaj duke menduar se Google mund të thotë më shumë se kjo intervistë, vendosa të ndalem vetëm në momentet për Shqipërinë. Ferdinando Scianna, është një ndër fotografët më të njohur në botë, anëtar i Agjensisë prestigjioze Magnum. Me një karrierë të gjatë, mbi 40 vjeçare. Aautor i shumë librave fotografike dhe jo vetëm, fotograf i ekspozuar dhe publikuar në të gjithë botën, Ferdinando Scianna konsiderohet si një nga artistët më influencues të kohës Sonë. Rikthehet në Shqipëri për herë të dytë pas një eksperience të jashtëzakonshme fotografike të viteve të komunizmit, gjë që sot ka lënë një arkiv tepër të çmuar të dokumentimit të Shqipërisë komuniste.

E.T: Pse u bëtë fotograf?
F.S: Një pyetje që ma bëjnë përherë, e paevitueshme! Madje prindërit e mi, sidomos im atë, deri vonë nuk e pranonte dot faktin që djali i tyre të bëhej një fotograf, e pakuptueshme për ta ky profesion. I kujtohej fëmijëria e tij kur në fshat kish vetëm një fotograf i cili shërbente kryesisht për të fotografuar moshat e vjetra. Fotot e pllakave të varreve apo ndonjë tjetër që kish nevojë për fotografi dokumentash. Madje shpesh herë kur dikush vdiste papritur dhe familjarët kujtoheshin që nuk kishin foto për të, atëherë thërrisnin fotografin dhe ai i bënte një foto edhe si i vdekur. E  më pas i punonte sytë që ti dukeshin të hapura. Vetëm se po kështu fotografonte edhe të gjallët. Kështuqë im atë më thosh gjithmonë:” Çfarë zanati është ky i fotografit..? Një zanat që vdes të gjallët dhe ngjall të vdekurit!”. Gjithsesi është paksa edhe faji i prindërve të mi nëse unë u bëra fotograf sepse nga një udhëtim turistik, i pari që kishin mundur të bënin së bashku, më dhuruan një aparat të cilin e përdorja siç e përdorin të gjithë në fillim, për të fotografuar vajzat. Më pas është një histori tepër e gjatë që fillon nga libri im i parë mbi festat fetare në Siçili, deri sot. Është një zanat i vështirë nëse do të arrish diku dhe nuk mund ta banalizoj thjesht me pasionin, që mund të jetë i nevojshëm natyrisht, por jo i mjaftueshëm. Për mua fotografia ishte edhe një mënyrë për tu larguar nga Siçilia, sepse falë portofolit tim si fotograf në Siçili gjeta si fillim punë në Milano, e më pas Paris etj… Karriera ime ka qenë e kushtëzuar nga fakti që kam njohur gjithmonë njerëz tepër interesantë në momente të caktuara, njerëz si Leonardo Sciascia apo Tomaso Giglio deri tek Henry Cartier-Bresson, që kanë influencuar herë duke forcuar dhe herë duke zbutur dëshirën time për tu bërë fotograf.
E.T: Jo më kot po e them tani këtë: Falëminderit që u rikthyet në Shqipërinë e vitit 2014. Sa e rëndësishme është të jesh një fotograf i Magnum? A mendoni se Magnum duhet të ndryshojë në ditët tona?
F.S:  Magnum është një kolektiv i çuditshëm, prej kohësh në ekuilibër mes falimentimit ose jo. Sepse problemet e mëdha financiare, si dhë struktura komplëksë, ë prapambëtur osë më mirë e mbetur nga e kaluara e bëjnë të quhet një diçka që ka ardhur në kohën e mbylljes. Por pesha e historisë që mban pas, tre martirët siç thuhet, nuk themelohet asnjë kishë pa një martir, dhe vullneti i një grupi fotografësh për të qenë akoma së bashku është aktualisht më i madh se gjithë ato probleme. Është e rëndësishme deri diku, na shërben si një kartvizitë, kudo të shkosh në emër të Magnum nga Tokio ne Afrike apo Argjentine, kudo të hapen dyer që për një tjetër fotograf janë më të vështira. Pastaj jemi një kolektiv ku pesha e sejcilit prej nesh është absolute, në pavarësi të punes apo emrit të tij. Kur hyra në Magnum, të gjithë shkruanin: I pari italian që hyn në agjensinë prestigjioze. Por nuk ishte merita ime sesa defekti i agjensisë që unë isha i pari. Mendon kush, ndonjë idiot, që unë isha fotografi i parë italian i atij niveli..? Thjesht Magnum ishte deri në atë kohë një agjensi e mbyllur, hermetike. Ndonjëherë edhe paksa raciste. Më pas gjërat filluan të ndryshojnë dhe jemi akoma këtu, falë asaj hapjeje të atyre viteve dhe falë ndryshimit. Është e qartë që nuk mund të ndryshojë tashmë struktura e përzgjedhjes së kandidatëve apo e votimit. Mendoj se duhet të ndryshojë administrimi: Fakti që ka vetëm tre zyra në vetem dy shtete dhe anëtarët tashmë janë nga e gjithë bota, apo fakti që mbasi dikush bëhet anëtar i kooperativës nuk ka më asnjë detyrim karshi saj. Nuk e di, flasim prej kohësh për ndryshime, jemi prej kohësh në atë ekulibër që përmenda në fillim, gjithsesi këdo të pyesësh nga ne që jemi anëtarë të saj do të të përgjigjet që ndjehet ndoshta i frikësuar për të ardhmën e agjensisë por që nuk ka asnjë dyshim që do jemi përsëri bashkë, në një mënyrë ose në një tjetër nën atë emër.
E.T: Dua të ndalem më shumë tek fotot që keni bërë në Shqipëri. Një pjesë e mirë prej tyre janë shumë të para, ashtu siç edhe një pjesë e mirë e jona nuk e dinin se kush i ka bërë. Një ndër ato foto që më ka pëlqyer më shumë është ajo asaj vajzës me rroba banje duke parë parrullën Lavdi Marksizëm Leninizmit. Si e bëtë?
F.S: Si gjithë fotot e tjera. Ishim një grup turistësh dhe një ditë na çuan edhe ne në plazh, tek një hotel ku fjetëm një natë. Sinqerisht, nuk i konsideroj fotot e Shqipërisë së vitit 1984 ndër fotot e mira. Në mbi 40 libra dhe gati 5000 foto të publikuara brenda tyre gjatë karrierës sime, asnjë foto nuk është nga Shqipëria, ndërkohë që ka foto përshembull të shqiptarëve nga eksodi i vitit 1991 në Brindizi. Ka një komponent tepër të rëndësishëm në fotografi, që është vëzhguesi. Për ty ai flet shumë më tepër se për mua sepse siç them përherë, fotografia tregon, nuk demostron. Përcjell një pikëvështrim të autorit i cili pastaj analizohet nga gjithkush në mënyrën e tij.
E.T:  Si erdhët në Shqipëri, ku aplikuat? E kishit parë në foto Shqipërinë?
F.S: Në vitin1984 erdha si turist. Një agjensi italiane bënte këto lloj udhëtimesh. Shqipëria ishte një vend i mbyllur për ne por dikush, pra ajo agjensi, filloi të mblidhte grupe turistësh edhe për këtu. Kujtoj që madje duhej firmosur një formular nga ambasada shqiptare dhe në atë formular deklarohej që nuk ishim gazetarë. Përndryshe nuk jepej viza. Mu desh te gënjeja. Shqipërinë e kisha parë në ato foto që qarkullonin në perëndim, shumë pak foto më tepër gazetareske apo propagantistike.
E.T: Si ishte i ndërtuar grupi juaj?
F.S: Grupi ishte ai i zakonshmi, i grupeve turistike. Një cift që kishin bredhur gjithë botën dhe u mungonte Shqipëria, një profesionist që donte të vizitonte një vend me një ideologji të pakuptueshme etj etj… Kur Eltoni me ftoi për darkë në një restorant peshku këtu në Tiranë, mu kujtua se një nga turistët që ishte me ne atë ditë, insistonte të dilnim nëpër  Shkodër për të gjetur nje restorant me peshk për darkë. Ai ngeli i shokuar kur shoqëruesit i thanë që jo vetëm nuk lejohej sepse programi i vizitës nuk ndryshohej dot, por që në Shkodër dhe në gjithë Shqipërinë nuk kish nga ato tipe restorantesh peshku. Gjë e mirë që të paktën në këtë drejtim sot Shqipëria është përmirësuar.
E.T: A ju dukej aq joshëse Shqipëria e asaj kohe sa fotot tuaja? Ishte një vend kot?
F.S: Asnjë vend nuk është kot. Jo vetëm fotografikisht them. Kam qenë në gjithë botën dhe askund nuk kam gjetur një vend që nuk ia vlen apo nuk është joshës, sidomos për një fotograf. Varet gjithmonë vetëm nga sa një fotograf sheh, apo si sheh. Shqipëria pastaj ishte vendi me i izoluar i Europës, ndër më të izoluarit në botë. Është normale që më joshte shumë, aq shumë sa të ndërmerrja atë aventurë me të fejuarën time për ta parë e fotografuar.
E.T: Kur lëvizët nëpër Shqipëri si ju ndiqnin agjentët e sigurimit? Kontaktet me ta, raportet që ata shkruanin për ju?
F.S: Erdhëm me autobuz nga veriu. Madje na zbritën në kufi nga autobuzi ynë italian dhe për sa kohë qëndruam në Shqipëri përdorëm një autobuz paksa të vjetër, shqiptar. Kontrolloheshim gjithmonë, në çdo lëvizje që bënim. Gjatë udhëtimeve kishim dy agjentë sigurimi që na shoqëronin gjithë kohës dhe më duhej të shpikja histori të ndryshme çdo herë që t’u shmangesha. Në Tiranë përshembull, të gjitha fotot janë bërë në kohën e drekës ku unë u shmanga duke bërë sikur kisha me dhimbje stomaku. Gjithsesi, sapo dola fshehurazi nga hoteli më bllokuan njerëz të tjerë që më pyesnin përse fotografoja! Njëri madje, më shoqëroi në një librari për të më treguar shqiptarët e vërtetë, ata nëpër gazeta. Insistonte të thoshte që ata shqiptarë që shihja në rrugë nuk ishin ata të vërtetet, ndërsa po të doja ti takoja apo shikoja, duhej të lexoja gazetat dhe librat brenda librarisë. Ndërsa me shoqëruesit, gjëja që më ngeli më shumë në mend ishte që njëri prej tyre, një çast më thotë: – “Unë e kuptoj që ti nuk fotografon si gjithë turistët e tjerë dhe që je gazetar, por të lutem dua që të shkruash në artikull që ne të dy si shoqërues bëmë çdo gjë  për të të penguar të fotografosh”. Domethënë se kishte thjesht frikë për veten e tij, për ndonjë masë ndëshkuësë, që tani kam marrë vesh se ishin të tmerrshme në atë kohë. Në të njëjtën kohë, me ta ishim të lirë të flisnim për futboll. Dinin çdo gjë, madje edhe sa lireta kushtonte bileta për në stadiumin e Napolit ku luante Maradona. Një biletë që ata në atë kohë nuk do e blinin dot kurrë.
E.T: Aq sa keni parë, sa shumë ka ndryshuar Shqipëria që prej vitit 1984?
F.S: Ndryshimi është tepër i dukshëm. Nuk është akoma një vend tipik perëndimor, ka akoma  shumë për  të bërë. Por qyteti është i gjallë, plot jetë. Pimë një kafe në tarracën e një pallati të lartë dhe pashë sesi qyteti ishte trasformuar krejtësisht. Në fotot e mia te vitit 1984 ai qytet ngjan më tepër me një maket arkitekure, bosh, pothuaj pa jetë… Në një foto duket qartë bulevardi në mes të ditës me pak figura që ngjajnë me figurinat e mëkateve. Shqipëria ishte shumë më e varfër  se të gjitha vendet e tjera koministe që kisha vizituar. Ndjehej një trysni e përhershme në çdo çast. Sot është gjithçka, me të vërtetë gjithçka ndryshe. Ndoshta e vetmja gjë e pandryshuar është propaganda, parrullat. Dje ishin nga partia në pushtet, sot janë zëvendësuar me reklamat.
E.T: Çfarë ndodhi me fotot që bëtë nëpër Shqipëri, ku u publikuan?
F.S: Po, u publikuan në një gazetë italiane dhe natyrisht në arkivin e Magnum. Por më shumë se fotot, ishte artikulli që unë shkrova i cili ngjalli debate. Unë aty përkufizoja vendin tuaj si një kamp të madh përqendrimi dhe reagimet nga e majta italiane ishin tepër të forta. Gjithsesi unë pata atë përshtypje në atë moment, të një vendi nën një presion tepër të madh dhe një ekuilibër tepër delikat qe sapo të thyhej pak, do të shpërthente. Njerëzit, pikërisht si në një kamp përqendrimi, donin të dilnin por nuk i lejonin. Në këtë prizëm e shkruajta atë artikull. Historia më dha të drejtë pak vite më pas ku pikërisht në Itali u dyndën mijëra vetë që braktisën vendin e tyre.
E.T: Sa familjare e keni Shqipërinë, pas këtij aktiviteti me EjAlbum dhe si erdhët në kontakt me të për herë të parë?
F.S: Mos harroni qe nderkohë ka gati 23 vjët që Shqipëria është afruar shumë me Italinë. Kam njohur  shqiptarë të tjerë mbas asaj eksperience dhe ndërmjet tyre Julindën dhe Eltonin, që më pas më ftuan të marr pjesë në këtë projekt. Të them të vërtetën ishte Julinda ajo që më bindi më shumë për t”u rikthyer, me një korrespondencë të gjatë e-mailesh që më lanë kohën e duhur të riktheja pas në kohë mendjen time dhe të rikujtoja dy shërbimet e mia më të afërta me vendin tuaj: Udhëtimin e  vitit 1984 dhe eksodin e Brindisit. Mbi të gjitha ndjeja dhe ndjej ende një dhembshuri për këtë vend. E kam përjetuar pak a shumë të njëjtën gjë që përjetoja ato ditë edhe duke riparë fotot përsëri. Ishte si një gjë e lënë përgjysmë. Më pas ishte projekti që më bindi. Idea e mbajtes së një seminari me punën time, gjë që do i shërbente shumë fotografëve të këtij vendi, më joshi. Sepse ndërkohë më shpjeguan gjendjen katastrofike në të cilën ndodhet fotografia sot, mungesën e workshop-eve, të shoqatave, të shkollave dhe mungesën e kulturës së mirëfilltë fotografike në këtë vend. Ky cikël seminaresh, apo Lectio Magistralis siç EJAlbum dhe Instituti Italian i Kulturës duan ti quajnë, mendoj që edhe nëse nuk do shërbejnë shumë për të mësuar gjëra të reja, diçka do lëvizin. Nga diçka duhet filluar. Nuk besoj në faktin që eksperiencat duhen ndarë patjetër me të tjerët, por gjithsesi ishte një ftesë e parezistueshme. Dhe tani që përfundoi, mund të them me plot gojën që vlejti.
E.T: Pse nuk i botoni në një libër të veçantë fotot e Shqipërisë?
F.S: Në ndryshim nga pothuaj të gjitha  shërbimet e mia, ai i Shqipërisë së vitit 1984 nuk u nis nga dëshira për të bërë një libër, në këto ditë diçka po filloj të mendoj edhe në atë drejtim. Ndoshta do ishte interesante, kush e di! Të gjithë gazetarët u fokusuan vetëm tek ato foto në intervistat e tyre dhe unë insistoj të besoj që nuk kam qenë i vetmi që ka fotografuar në atë mënyrë Shqipërinë e atyre viteve. Dikush tjetër, shqiptar apo jo, duhet të ketë fotografuar realitetin në mënyrë më objektive sesa fotot e publikuara me lejen e pushtetit, që më treguan gazetarët këto ditë. Edhe sepse, siç e permenda, fotot e atij, le ta quajmë shërbimi, i konsideroj të dobëta në raport me atë çfarë mund dhe duhej të bëja nëse do kisha pak më shumë liri apo mundësi të fotografoja në ato pak ditë. Besoj do ngelem pra në kontakt me vendin tuaj edhe për ca kohë, nëse mosha që kam do ma lejojë natyrisht.
E.T: Të kthehemi pak tek fotot e eksodit në Itali. Si u gjende në port? Ishte e parashikuar për ju ajo që po ndodhte me shqiptarët?
F.S: Udhëtimi në Shqipëri, por sidomos rëagimët ndaj artikullit të publikuar në Itali, më lanë një lloj detyrimi për të vrapuar në Brindisi sapo morëm vesh se çfarë po ndodhte, dhe në një farë mënyre unë e ndjeja që ajo do të  ndodhte. E thashë, e kisha parë vetëm 7 vite para eksodit një Shqipëri të burgosur në një kamp përqëndrimi. Do të shpërthente një ditë, e paevitueshme. Por për italianët e tjere  ishte e papritur ajo dyndje dhe tani më thonë që edhe në Shqipëri kishte pak informacion ato ditë. Kështuqë nga Milano u nisa menjëherë dhe kalova disa ditë në atë qytet, ditë tragjike vërtet. Por reportazhi im u publikua në shumë gazeta italiane, dhe madje edhe në Spanjë e deri në një të përditshme braziliane. Arrita të hipja edhe brenda në një nga anijet plot me migrantë, të prekja nga afër gjendjen tragjike, vetëm aty kuptova që për të ndërmarrë një udhëtim në ato kushte, njerëzit duhet të jenë vërtetë të dëshpëruar. Mu rikthye ndjesia e udhëtimit të vitit 1984, pashë të njëjtat fytyra veçse tashmë tepër të lodhura nga udhëtimi. Sheshi në port u kthye në një kamp të madh ku mijëra njerëz ishin stisur në një farë mënyre dhe më së fundi edhe italianët panë akoma më qartë fytyrën e vërtetë të komunizmit.
E.T: Aparati që përdoni më shumë?
F.S: Çdo lloj aparati. Nuk kam asnjë preferencë apo problem, jo vetëm për aparatin fotografik por edhe për makinën personale. Dua vetëm të jenë funksionale, kam përdor gjithshka pothuaj, si të blera nga unë ashtu edhe të dhuruara nga kompanitë e aparateve falë faktit që unë isha fotograf i famshëm. Madje shumë foto të publikuara në katalogun e ndonjë marke të njohur mbase nuk janë bërë fare me aparate të asaj kompanie.

Per Gazeten Shqip
27 Prill 2014

Copyright: ©Magnum & ©Ferdinando Scianna


______________________________________________________________________

Ferdinando Scianna e l’Albania nelle foto del 1984
(Lo conoscevo da tempo, non lui ma le sue foto)

E’ il fotografo di Jose Luis Borges, di Monica Bellucci, Dolce&Gabbana, Martin Scorsese, ecc. ecc.
A me interessano di più le altre foto, le nostre. La situazione ora  è cambiata, questa volta è venuto a Tirana a causa delle Giornate della Fotografia Italiana a Tirana, un progetto organizzato da EjAlbum e l’Istituto Italiano di Cultura. Lo conoscevo da tempo, non lui ma le sue foto. Da vicino non sembrava affatto un caso delirante  come solo lui sa.  Nemmeno da lontano manifestava azioni  riconoscibili. Pensando che Google potrebbe fornire un’informazione più completa di questa intervista, ho deciso di soffermarmi solo sui momenti che riguardano l’Albania. Ferdinando Scianna è uno dei fotografi più famosi al mondo, membro della prestigiosa agenzia Magnum. Con una lunga carriera di oltre 40 anni.
Autore di molti libri fotografici e non solo, un  fotografo esposto e pubblicato in tutto il mondo, Ferdinando Scianna viene considerato uno degli artisti più influenti dei nostri tempi.
Ritorna in Albania per la seconda volta dopo una straordinaria esperienza fotografica duranti gli anni del comunismo, che oggi costituisce un archivio prezioso che documenta l’Albania comunista.

Perché è diventato un fotografo?


Una domanda che mi rivolgono spesso, inevitabile! I miei genitori, soprattutto mio padre, fino a poco tempo fa non riuscivano ad accettare il fatto che il loro figlio diventasse un fotografo, un mestiere che non riuscivano a comprendere. Si ricordava la sua infanzia quando nel paesino c’era un solo fotografo che serviva per fotografare le persone in età avanzata, le lastre tombali oppure chi aveva bisogno di una foto per i documenti.  Spesso quando moriva qualcuno all’improvviso e i familiari non disponevano di una sua foto, allora chiamavano il fotografo che lo fotografava anche dopo la morte.  Poi in seguito ci lavorava sugli occhi in modo che sembrassero aperti. Allo stesso modo fotografava anche le persone vive. Dunque mio padre mi diceva sempre: “Che mestiere è mai quello del  fotografo? Un mestiere che fa morire i vivi e fa vivere i morti!”  Tuttavia è anche un po’ colpa dei miei genitori se io sono diventato un fotografo perché durante un viaggio turistico, il primo che facevamo insieme, mi regalarono una macchina fotografica che usavo anche io come tutti gli altri all’inizio, cioè per  fotografare le ragazze. E’ una storia lunga che inizia con il mio primo libro sulle feste religiose in Sicilia e fino ad oggi. E’ un mestiere difficile se si vuole arrivare da qualche parte e non posso banalizzarlo con la sola passione, che naturalmente è necessaria, ma non sufficiente. Per me la fotografia è stato un modo per allontanarsi dalla Sicilia, perché grazie al mio portafoglio  da fotografo in Sicilia sono riuscito a trovare lavoro a Milano e poi a Parigi, ecc … La mia carriera è stata condizionata dal fatto che ho sempre conosciuto persone molto interessanti in momenti  particolari, persone come Leonardo Sciascia o Tommaso Giglio fino a Henry Cartier- Bresson, che hanno influenzato il mio desiderio di diventare fotografo a volte rafforzandolo, altre invece attenuandolo.

Non a caso ora le dico: Grazie per essere tornato nell’Albania del 2014. Quanto è importante essere un fotografo della Magnum? Lei ritiene che la Magnum debba cambiare ai giorni d’oggi?

 La Magnum è un’agenzia  molto strana, da tempo in bilico tra il fallimento o meno.  A causa dei grandi problemi finanziari, come anche la struttura complessa, arretrata o meglio ereditata dal passato, fanno pensare a qualcosa che è ora di chiudere. Ma il peso storico che si porta dietro, i tre martiri come si dice, nessuna chiesa viene fondata senza un martire, e la volontà di un gruppo di fotografi di essere ancora insieme è attualmente più grande di tutti quei problemi. E’ importante fino ad un certo punto, ci serve come biglietto da visita, ovunque si vada sotto il nome della Magnum a Tokio, in Africa o in Argentina, ovunque si apriranno porte che per un altro fotografo sono molto difficili da aprire. Inoltre siamo un gruppo collettivo dove il peso di ciascuno di noi è assoluto, indipendentemente dal  lavoro o dal nome. Quando sono entrato a far parte della Magnum, tutti scrivevano: il primo italiano che entra a far parte dell’agenzia prestigiosa. Ma non era certo merito mio quanto un difetto dell’agenzia il fatto che io fossi il primo.
Chi potrebbe mai pensare , se non qualche idiota, che io fossi il primo fotografo italiano di quel livello? Semplicemente la Magnum era un’agenzia chiusa fino a quel momento, ermetica. A volte anche un po’ razzista. Poi le cose cominciarono a cambiare e siamo ancora qui grazie all’apertura di quegli anni e al cambiamento. E’ chiaro che non può cambiare ormai la struttura della selezione o della votazione.
Io penso che debba cambiare l’amministrazione. Il fatto che ci sono solo tre uffici in due paesi, mentre i suoi membri provengono da tutto il mondo oppure il fatto che quando qualcuno diventa membro della cooperativa non ha più nessun dovere verso di essa. Non so, parliamo da tempo di cambiamenti, siamo da lungo tempo nel bilico che ho menzionato prima, tuttavia a chiunque di noi venga chiesto risponderà che nonostante tema per il futuro dell’agenzia, comunque non ha nessun dubbio che saremo di nuovo insieme, in un modo o nell’altro sotto quello stesso nome.

Voglio soffermarmi maggiormente sulle foto che ha realizzato in Albania. Buona parte di esse sono molto conosciute, così come buona parte di noi non sapeva da chi fossero state realizzate. Una delle foto che mi è sempre piaciuta tanto è quella della ragazza in costume che osserva lo slogan “Onore al Marxismo-Leninismo”.  Come l’ha fatta?

Come tutte le altre foto. Eravamo un gruppo di turisti e un giorno ci hanno portato anche al mare, in un hotel dove abbiamo passato la notte. Sinceramente non considero le foto dell’Albania del 1984 tra le mie foto migliori. Tra gli oltre 40 libri miei e le 5000 foto pubblicate al loro interno durante tutta la mia carriera, non c’è nessuna foto dell’Albania, mentre ci sono foto ad esempio degli albanesi durante l’esodo del 1991 a Brindisi. C’è un’altra componente importante nella fotografia, che è l’osservatore. A te potrebbe dire  molto più di quanto dica a me perché come dico sempre la fotografia racconta, non dimostra. Trasmette un punto di vista dell’autore che poi ciascuno interpreta a modo suo.

Come ha fatto a venire in Albania? Dove ha applicato? Aveva già visto in foto l’Albania?

Nel 1984 sono venuto come turista. Un’agenzia italiana faceva questo tipo di viaggi. L’Albania era un paese chiuso per noi, ma qualcuno, cioè questa agenzia, ha cominciato a raccogliere gruppi di turisti  per qui. Ricordo che bisognava addirittura firmare un formulario dell’ambasciata albanese dove dichiaravamo di non essere giornalisti.  Altrimenti il visto non veniva concesso. Dovetti mentire. L’Albania l’avevo vista nelle foto che circolavano di solito in occidente, pochissime foto più che altro editoriali o propagandistiche.

Com’era formato il vostro gruppo?

Il gruppo era sempre il solito, quello delle agenzie turistiche. Una coppia che avevano visto tutto il mondo tranne l’Albania, un professionista che voleva visitare un posto dall’ideologia alquanto strana, ecc, ecc …
Quando Elton mi ha invitato a cena in un ristorante di pesce qui a Tirana, mi è venuto in mente che uno dei turisti che era con noi quel giorno insisteva di andare a Scutari in cerca di un ristorante di pesce per cena. Rimase scioccato quando la guida gli disse che non solo non era permesso alcun cambiamento di programma, ma addirittura a Scutari e in tutta l’Albania non esisteva un ristorante di quel genere. E’ buono che l’Albania oggi sia migliorata almeno  in questo senso.

Le sembrava attraente l’Albania di quegli anni quanto le sue foto? Era un posto inutile?

Nessun posto è inutile. Non solo fotograficamente dico. Sono stato in tutto il mondo e non ho trovato nessuno posto che non ne valga la pena o che non sia attraente, soprattutto per un fotografo. Dipende solo da quanto vede un fotografo o cosa ci vede. L’Albania poi era il posto più isolato in Europa, tra i più isolati nel mondo. E’ ovvio che mi incuriosisse parecchio, a tal punto da intraprendere quel viaggio insieme alla fidanzata per vederla e fotografarla.

Quando vi muovevate in Albania eravate seguiti dagli agenti della sicurezza? Il contatto con loro, i rapporti che scrivevano su di voi?

Siamo arrivati col pullman dal nord. Al confine ci hanno fatto scendere dal nostro pullman italiano per poi farci salire in un altro pullman un po’ più vecchio, albanese. Eravamo sempre controllati, qualunque cosa facessimo. Duranti i viaggi c’erano due agenti che ci seguivano per tutto il tempo e ogni volta mi toccava inventare storie diverse per poterli evitare.  A Tirana, per esempio, tutte le foto sono state scattare all’orario di pranzo, quando facevo finta di avere mal di stomaco. Comunque appena sono uscito di nascosto dall’albergo mi hanno fermato altre persone che mi chiedevano perché fotografavo! Uno di loro mi ha persino accompagnato in una libreria per vedere i veri albanesi, quelli dei giornali. Insisteva dicendo che gli albanesi che vedevo per strada non erano quelli veri, e se avessi voluto vederli e conoscerli dovevo leggere i giornali e i libri della libreria. Per quanto riguarda gli accompagnatori invece, mi ricordo che uno di loro mi disse una volta: “Io mi rendo conto che tu non fotografi come tutti gli altri turisti e che sei un giornalista, ma ti prego di scrivere un articolo in cui racconterai che noi due come  accompagnatori abbiamo fatto di tutto per impedirti di fotografare.”  Dunque temeva per la sua incolumità, qualche punizione, che ho saputo solo ora che a quei tempi erano terribili. Allo stesso tempo, eravamo liberi di parlare con loro sul calcio. Sapevano tutto, addirittura quante lire costava un biglietto per lo stadio di Napoli dove giocava Maradona.  Un biglietto che loro a quei tempi non avrebbero potuto mai comperare.

Da quello che avete visto, quanto è cambiata l’Albania dal 1984?


Il cambiamento si vede chiaro. Non è ancora un tipico paese occidentale, ha ancora molto da fare. Ma la città è viva, piena di vita. Abbiamo preso un caffè nel tetto di un palazzo altissimo e ho visto come la città si sia trasformata completamente.  Nelle mie foto del 1984 la città assomigliava di più a un modello di architettura, vuoto, quasi privo di vita … In una foto si vede bene il boulevard in piena giornata, con poche figure che circolavano. L’Albania era il più povero dei paesi comunisti che avevo visitato. Si percepiva una continua pressione in ogni momento.  Oggi è tutto, veramente tutto diverso. Forse l’unica cosa che non è cambiata è la propaganda, gli slogan. Ieri appartenevano al partito in potere, oggi provengono dalle pubblicità.

Cos’è successo con le foto che ha realizzato in Albania? Dove sono state pubblicate?


Sì, sono state pubblicate da un giornale italiano e certamente nell’archivio della Magnum. Più che le foto, è stato il mio articolo a creare più dibattito. Io avevo definito il vostro paese come un grande campo di concentramento e le reazioni della sinistra italiana furono molto dure. Comunque io ho avuto quella sensazione in quel momento, quella di un paese sotto forte pressione e in un equilibrio talmente delicato che sarebbe esploso alla prima minima rottura. Le persone, proprio come in un campo di concentramento, volevano uscirne, ma non li permettevano. Sotto questa luce, ho scritto quell’articolo. La storia mi ha dato ragione pochi anni dopo, quando proprio verso l’Italia migrarono migliaia di persone che abbandonavano il paese.

Quanto vi è familiare l’Albania, dopo questo progetto con EjAlbum e com’è venuto in contatto con essa per la prima volta?

Non dimentichiamoci che in questi 23 anni l’Albania si è avvicinata molto all’Italia. Ho conosciuto altri albanesi dopo quell’esperienza tra cui Julinda ed Elton che mi hanno invitato a partecipare a questo progetto. A dire il vero è stata Julinda quella che mi ha convinto di più a tornarci, dopo un lungo scambio di e-mail che mi hanno dato il tempo necessario per far tornare indietro nel tempo la mia mente e ricordare i miei due servizi legati al vostro paese: il viaggio del 1984 e l’esodo di Brindisi. Soprattutto provavo e provo tuttora dolore per questo paese. Ho provato  più o meno le stesse sensazioni mentre riguardavo le foto. Era come una cosa lasciata a metà. E poi fu il progetto a convincermi. L’idea di tenere un seminario sul mio lavoro, che sarebbe servito a molti fotografi di questo paese, mi ha colpito. Perché nel frattempo mi hanno spiegato la situazione catastrofica in cui si trova la fotografia oggi, la mancanza di Workshop, di associazioni, di scuole e di una adeguata cultura fotografica in questo paese. Questo ciclo di seminari,  o Lectio Magistralis come EjAlbum o l’Istituto Italiano di Cultura vogliano chiamarli, credo che anche se non serviranno molto, tuttavia avranno un certo effetto. Bisogna pur cominciare da qualcosa. Non credo nel fatto che le esperienze bisogna condividerle senza’altro con gli altri, ma era comunque un invito irresistibile. Ed ora che è finito, posso dire con certezza che ne è valsa la pena.

Perché non pubblica in un libro a parte le foto dell’Albania?

A differenza di quasi tutti i miei servizi, quello dell’Albania nel 1984 non è partito dall’idea di fare un libro, ultimamente sto pensando a qualcosa del genere anche in questo senso. Forse sarebbe interessante, chi lo sa! Tutti i giornalisti si sono focalizzati solo su quelle foto durante le loro interviste ed io insisto a credere che non sono stato l’unico a fotografare in quel modo  l’Albania di quegli anni. Qualcun altro, albanese o non, deve aver fotografato la realtà in modo più obbiettivo rispetto alle foto pubblicate con l’approvazione del governo, che mi hanno mostrato i giornalisti in questi giorni. Anche se le foto di quel servizio, chiamiamolo così, le considero di poco conto in confronto a quello che potevo e dovevo fare se avessi avuto un po’ più di libertà in quei pochi giorni. Credo che rimarrò a contatto col vostro paese ancora per qualche tempo , se l’età me lo permetterà ovviamente.

Torniamo dunque alle foto dell’esodo in Italia. Come mai si trovava al porto? Era stato avvisato su quanto stava accadendo con gli albanesi?

Il viaggio in Albania e soprattutto le reazioni suscitate dal mio articolo mi hanno fatto sentire in dovere di correre a Brindisi  non appena abbiamo saputo cosa stava succedendo. Come ho detto, avevo visto sette anni prima un’Albania imprigionata in un campo di concentramento . Sarebbe esplosa un giorno, inevitabile! Ma per gli altri italiani era del tutto inaspettato tutto quel flusso e ora ho saputo che anche in Albania c’era poca informazione durante quei giorni. Così partii subito da Milano e passai alcuni giorni in quella città, giorni tragici davvero. Ma il mio reportage è stato pubblicato da molti giornali italiani, addirittura in Spagna e in un quotidiano brasiliano. Riuscii anche a salire in una delle navi piene di migranti per toccare da vicino la situazione tragica, solo allora ho capito che per poter intraprendere un viaggio del genere la gente doveva essere davvero disperata. Mi tornò in mente la sensazione del 1984, vedevo gli stessi volti solo molto più stanchi per il viaggio. La piazza nel porto diventò un grande campo dove si stringevano migliaia di persone e finalmente gli italiani poterono vedere ancora più chiaro il vero volto del comunismo.

La macchina fotografica che usa di più?


Qualunque tipo di macchina. Non ho nessuna preferenza o problema, non solo per la macchina fotografica ma anche per la macchina personale. Voglio solo che funzionino correttamente,  ho usato di tutto quasi, sia comprate da me che regalate  dalle marche di macchine fotografiche perché ero  un fotografo famoso. Anzi molte delle foto pubblicate nel catalogo di qualche marca famosa probabilmente non sono state realizzate con macchine di quella marca.

Traduzione da Albanese  a Italiano da Daniela Vathi