Fotoreporteri shqiptar i luftës

26, dhe një shqiptar në mes të luftës

Ishte qershor 2011 kur e kam takuar fare rastësisht në protestën e parë të një grupi të rinjsh, në atë tipit “Vërshoni në rrugë”. Dukej si i huaj me aparate ndër duar që po na fotografonte! E më pas kur mbaroi protesta, u ulëm diku pranë një shatërvani të tharë te Piramida. Pasi të gjithë mbaruam me idetë tona, ai filloi të fliste për mënyrat që të dilnin edhe të tjerët në rrugë, që të bëheshin sa më shumë protesta të tipit Ocuppy në Tiranë! Aty rifilluan fjalët edhe për Pranverën Arabe, pasi të gjithë donim vetëm të dëgjonim! Ka më shumë se një vit që dua të bëj një intervistë me të. Vudi nuk të jep aspak përshtypjen e një shqiptari, as nga e folura, por as nga pamja! Nëse shikon në “Google” për emrin Vedat Xhymshiti, do të gjesh një sërë fotosh nga vendet më në rrezik. Prej një lloj pozitiveje që ai ka si karakter, më çudit fakti se si e sheh anën e luftës! Në një pritje të gjatë për më shumë se disa pyetje që kanë lidhje me fotoreportazhin, tani jam përballë me të.

Origjina juaj është nga Shqipëria e sipërme, pra Kosova, apo këtej nga Shqipëria e poshtme?

Unë jam shqiptar, jam me origjinë nga Shqipëria e sipërme, pra veriore.

Si nisën kontaktet e tua me mediat e rëndësishme dhe në cilat vende keni qenë dhe jeni fotoreporter? Si e nisët një punë të tillë, nga rastësia apo prej një dëshire më të hershme? 

Isha duke vijuar studimet e gazetarisë, dhe që në thelb të kësaj kisha interesim për luftërat në mes të njerëzimit. Kur fillova të interesohesha më shumë për konfliktin e pandalshëm në rripin e Gazës apo në territorin e okupuar palestinez, atëherë lëviza në një angazhim, i cili është mbikëqyrur nga agjencia amerikane “Zuma Press” si punë e kërkuar nga prestigjiozja amerikane “The New York Times”. Më pas shfleton faqet e lajmeve, hulumton paraprakisht për zhvillimet e konflikteve dhe varësisht nga përmbajtja e tyre zgjedh ku dëshiron të shkosh, përgatitesh, njofton redaksitë, deponon propozimet dhe vazhdon… Kam mbuluar deri më tani Rripin e Gazës, Bregun Perëndimor, konfliktin ruso-gjeorgjian, si edhe Pranverën Arabe, që nga Tunisi deri në Egjipt. Që nga muaji maj deri më 20 gusht kam raportuar nga lufta civile në Republikën Arabe të Sirisë. Kam punuar për shumë media europiane dhe amerikane: “Der Spiegel”, “International Herald Tribune”, “Zuma Press”, “Sipa Press”, “Polaris Images”, “Die Welt”, “Die Presse”, “Swiss Sunday TIMES”, “Daily Telegraph”, “NYTimes”, “Al Jazeera English”, EPA, AFP, APTV etj. Kjo ka qenë dëshirë e hershme, tani për tani nuk mund të jap dot detaje, por historia e kësaj pune është e lidhur me luftën e Kosovës.

Pas kësaj bisede, keni ndonjë vend se ku do të niseni?

Jam i vetëdijshëm për rrezikun vdekjeprurës që më pret, por po e ndiej se kjo është rruga më e drejtë që më duhet të ndjek, sepse duhet ta përfundoj këtë hulumtim. Duke shpresuar që asnjë vend tjetër pas Republikës Arabe të Sirisë nuk do të kenë nevojë për reporterë të cilët do të duhej të ishin dëshmi e përjetimeve të tyre të përgjakshme. Në këtë rrugëtim thuajse asgjë e papritur nuk mund të më ndodhë, minimalja ka të bëjë me mundësinë që të shpëtoj për ta rrëfyer tregimin, si dhe rreziku i radhës, i cili mund të jetë vdekja, ajo që vjen për të më takuar. Është luftë dhe e mundshme që të vritem, pasi atje ku do të shkoj këtë herë ka më shumë rrezik se në të gjitha zonat e tjera ku kam shkelur më parë. Por unë me vetëdije po nisem drejt këtij rrugëtimi, pavarësisht vështirësive. Për pak ditë do të nisem për në Kosovë dhe shpejt do të kthehem në Republikën Arabe të Sirisë, por kjo do të ndodhë pas disa takimeve me kryeredaktorë të lajmeve ndërkombëtare të revistave mujore europiane që do të organizohen në Zurich të Zvicrës, Hamburg të Gjermanisë dhe në Londër.

Përse duhet ta vini kokën në rrezik sot, për emër? Apo? Ju ka kapur ndonjëherë paniku ose kriza e momentit gjatë kohës që bëni foto, pra diçka rreth ndonjë rreziku që nuk keni ditur se ku të shkoni?

Po, dhe kjo ndodh atëherë kur me partnerin (gazetarin) që je në terren ke mungesë koordinimi dhe futesh drejt e në panik, që ne ndryshe e njohim edhe si vetëvrasje. Në luftë nuk ka rregull, kush vdes dhe kush jeton, në luftë të gjithë vdesin thotë Isak Njuton, të gjitha luftërat janë vdekjeprurëse dhe si rrjedhojë të rrezikshme, por lufta civile në Republikën Arabe të Sirisë, është lufta me një shkallë jashtëzakonisht të lartë të rrezikshmërisë. Të bësh gazetari të pavarur sot është një nga profesionet me fitim më të ulët, nuk e vëmë kokën në rrezik për famën e emrit… Kjo është për shkak të asaj që ne gazetarët apo fotoreporterët e pavarur e ndiejmë obligim njerëzor të hyjmë atje ku nuk futet njeri për të raportuar. Siç dihet tashmë në thuajse të gjitha konfliktet e shekullit 19, 20 dhe 21 lajmet dhe fotografitë e para që kanë arritur për publikun e gjerë ndërkombëtar janë ato informacione të cilat janë raportuar nga reporterët e pavarur.

Flasim pak për gjendjen e kohës në luftë. Cila është për Vudin, koha që mbart kujtime më të bukura? Duket që nuk keni frikë për jetën tuaj! Kur e keni parë veten ndonjëherë në shumë vështirësi, thyerje aparati, rrahje etj.? 

Më 28 maj, të këtij viti, pasi jemi ndjekur nga një helikopter në qytetin verior kufitar të Republikës Arabe të Sirisë, më janë dëmtuar pajisjet nga copëzat e betonit që më kanë goditur mua dhe pajisjet; e si rezultat i predhave që godisnin shtëpitë nëpërmjet të cilave ne vraponim për të shpëtuar kokën. Pajisjet më janë dëmtuar në tri raste edhe në Kosovë, dy herë nga Policia e Kosovës, të cilët patën ndërhyrë dhunshëm duke dashur të shkatërrojnë edhe dëshmitarët e akteve të tyre të dhunës e që në këtë rast ishim ne mediat, si dhe në rastin tjetër pajisjet më janë shkatërruar nga serbët lokalë të veriut të Kosovës derisa po i mbuloja zhvillimet konfliktuoze atje. Frika për jetën është ajo që më mban të gjallë. Derisa njerëzimi vazhdon të vrasë njëri-tjetrin, nuk mund të mbaj mend ndonjë kohë e cila potencialisht mbart kujtim të bukur.

Si e nisni ditën, si punoni?

Dita ime nis me një shikim në dritaren time, e cila shikon nga lindja e diellit, por jo çdo herë e nis aty. Gjithsesi, vazhdoj me vizitën e parë të mëngjesit në tualet për të vazhduar më pastaj në laptopin tim, me qëllim që t’i lexoj porositë e mundshme të ardhura në postën time elektronike, e pastaj e vendos axhendën ditore. Nëse ngjan që nuk kam ndonjë ngjarje për të mbuluar, atëherë vendos mendjen ose të lexoj gjatë ditës librin të cilin jam duke e lexuar, ose të vazhdoj të shkruaj kujtimet në ditarin e librit tim të jetës.

Një foto mjafton për të kuptuar gjatë, si do e shpjegonit këtë? Me çfarë aparati punoni dhe më shumë jetoni mes luftës apo paqes?

Unë përdor Canon 1D Mark II. Kam dy trupa. Njërin e bleva vetë nga ndihma që më dha Rory Peck Trust, dhe tjetrin ma ka dhënë Jani Jançe, si mbështetje për mua dhe punën time. Jani është fotograf shqiptar që jeton në Londër. Një foto mjafton për të kuptuar një moment, por jo gjithë momentet e tjera. Që nga fillimi e kam nisur me Canon, dhe me atë vazhdoj, asnjëherë nuk më ka dëshpëruar dhe nuk kam arsye të ndryshoj mendje për ndonjë brand tjetër, gjithsesi është vetëm një pajisje teknike, me të cilën ti realizon qëllimin tënd të regjistrimit dhe dokumentimit të reportazhit tënd si gazetar në terren. Unë jetoj në luftë për të provuar të gjej pak paqe brenda vetes sime. Por, rrallëherë e gjej. Në shtëpi pranë miqve dhe familjes jam maksimalisht 3 muaj brenda një viti. 

Është më shumë se e vështirë të ndryshosh brenda një regjimi të dhunshëm. Çfarë pritet të ndodhë tani në Siri?

Është e vështirë kur nuk e provon, por nuk është aspak e vështirë atëherë kur ke filluar të veprosh kundër regjimit të dhunshëm. Derisa ti nuk vepron kundër regjimit, regjimi nuk ndalon së vepruari ndaj teje, dhe mundja nga regjimi deri në kuptimin psikologjik të saj, është tmerri që kalon përtej njerëzimit. Por lufta civile në Republikën Arabe të Sirisë nuk ka të bëjë vetëm me të drejtat njerëzore. Ajo ka të bëjë edhe me anën tjetër të medaljes, është lufta e llojit të vet për arsye të besimit në mënyra të ndryshme brenda një religjioni, tutje nuk mund të konfirmoj asgjë, sepse komplikimet sapo vazhdojnë e rriten dhe shumë gjëra po dalin në pah; tani për tani është shumë e vështirë të konfirmohen arsyet përmbajtësore, të cilat pa dyshim se pas pohimeve edhe duhet të argumentohen, por kjo është diçka që mbetet të shihet.

Disa thonë se reporterët e luftës janë rreth pesë herë më të ndjeshëm ndaj problemeve që lidhen me shëndetin emotiv se, një pjesë tjetër e popullsisë… E vërtetë?

Kjo është e saktë, por për dallim nga të tjerët ne jemi të ndjeshëm për viktimën e faktorit njeri, nga çdo anë që shkaktohen dëme njerëzore ne e përjetojmë shumë rëndë. Pra këtu nuk zgjedhim se kush ka dhe kush nuk ka faj, mjafton që i lënduari ose i vdekuri të jetë krijesë njerëzore.

Jeni shumë i ri dhe po e bëni këtë punë! Kur imagjinoj që jeni afër moshës sime dhe ka të tjerë që nuk bëjnë asgjë, të kap një faj vetjak! Për sa kohë do të vazhdoni ta bëni këtë punë, nuk e di a keni fëmijë, jeni i martuar? Si është familja juaj?

Unë nuk jam i martuar. Të bësh këtë punë që bëj unë, është vështirë të gjesh partneren që së paku provon të të kuptojë. Por, ndryshe si familjen time i përshkruaj shumë lehtë njerëzit me të cilët jetoj në luftën për paqe ose në paqen për luftë.

A mund ta themi se po jetojmë në epokën e fotografisë?

Thuajse të gjithë posedojnë aparate fotografike, por kjo nuk do të thotë aspak se ne po jetojmë në epokën e fotografisë. Nuk mund të jenë të gjithë fotografë, njësoj si nuk mund të jenë të gjithë kamerierë, apo presidentë ose shkrimtarë. Unë jam 26 vjeç, këtë punë e bëj që nga viti 2008, dhe vazhdoj ta bëj deri kur nuk e di. Duke qenë se e duam shumë këtë profesion, ngjan që vdesim duke e ushtruar, por kjo ndodh nëse profesioni na do ne të cilët e duam atë, gjithnjë atëherë kur e duam për arsye njerëzore.

Si mendoni, pse ka kaq shumë gjak në vendet që keni shkelur? Me kë dhe me çfarë lëvizni në vendet e luftës?

Në vendet e luftës, kur bëhet fjalë për terren të vijave të frontit, lëviz zakonisht me forcat rebele, përderisa jam jashtëzakonisht i interesuar edhe për rrëfimet e tregimeve dhe përvojave të civilëve, duke u munduar kështu të kuptoj efektin që bën lufta në jetën e njerëzve të thjeshtë, të cilët janë vetëm viktimë e kohës së luftës. Por unë lëviz edhe me një makinë të vjetër të bardhë e tipit 1949 Plymouth 4-door sedan dhe me një motor Honda Astra 90. Është vështirë të gjendet edhe një PSE. Interesimi i perëndimorëve për të krijuar tregun e lirë dhe nevoja e popujve për t’u çliruar nga tirania represive gjithnjë po gërshetohen njëra me tjetrën. Gjithnjë po mjafton një shtytje e vogël qoftë nga jashtë qoftë nga rajoni që të fillojnë kryengritjet paqësore, të cilat jo pak herë përfundojnë me kryengritje të armatosura, pasojat e të cilave rëndojnë vetëm mbi njerëzit e thjeshtë e të paarmatosur.

Nga bisedat me ju, dua të di pak më shumë për historinë e fëmijës në çantë! Ma rrëfeni edhe një herë.

Ishin vetëm pak momente, pasi avioni sulmues tokësor Sukhoi i prodhimit rus, i cili përveç që është shkatërrues është edhe i zhurmshëm, kishte sulmuar në pjesën jugore të lagjes Salahedin të Aleppo’s më 18 korrik 2012, prej nga shumë familje kishin vendosur të zhvendoseshin dhe të lëviznin drejt veriut të Sirisë. Për të vazhduar më tutje në kampet e refugjatëve në Turqi, por për të kaluar drejt veriut, këto familje duhej të kalonin përmes rrugëve që potencialisht mund të kishte forca qeveritare, pasi që pjesa jugore e Salahedin ishte pjesërisht nën kontrollin e forcave qeveritare. Një fëmijë rreth 7 vjeç u traumatizua rëndë nga zhurma e goditja, dhe nuk ndalej duke qarë. Prindërit nga frika e futën fëmijën në një çantë, pas 30 minutash nuk dëgjohej më se qante. Unë hipa në kamionetën e tyre të vogël dhe shtiresha të isha civil me të meta psikologjike, në rast se forcat do të na ndalonin. Ishim me shumë fat që nuk na ndaluan askund, ndërsa arsyeja pse të voglën e futën në çantë kishte të bënte me qëllimin që të lëviznim nga jugu drejt veriut në mënyrë sa më diskrete: kështu së paku ishte arsyetimi i prindërve. Pas 2 orë rrugëtimi kam hapur çantën dhe e kam gjetur vajzën e vogël të alivanosur. I kam hedhur ujë dhe kam goditur pjesën e vozitësit në kamionetë duke kërkuar nga babai i saj që të shikonte vajzën, të bënte diçka, ata u ndaluan, i hodhën ujë dhe ajo u rizgjua. Por nëna e saj u tmerrua kur e pa ashtu aq sa nuk vdiq aty. Shpëtuan të gjithë, ata tani janë në kampin e refugjatëve në Turqi.

Ka shumë gjëra që duhen shkruar me patjetër, dhe besoj se keni ndërmend të shkruani një libër me reportazhe. Sa është koha që duhet të qëndroni në zonat e luftës? Zakonisht ku rrini dhe deri kur keni ndërmend ta bëni këtë profesion?

Po, madje jam duke ndjekur një temë shumë interesante krahas raportimit, uroj që të mund të jetoj për ta rrëfyer tregimin, pasi më duhet të kthehem përsëri në Siri. Kur lëviz nëpër zona të luftës preferoj të bashkëjetoj me civilët, pasi gjithnjë jam i interesuar për të dokumentuar përjetimet e tyre, por në shumicën e rasteve jam i detyruar, për shkak të rrethanave, të bashkëjetoj me civilët e armatosur. Unë nuk kam shtëpi. Jetoj në askund dhe gjithkund. Do ta bëj këtë profesion deri atëherë kur profesioni do të fillojë të më urrejë. Në luftë është normale dhe e zakonshme të qëndrosh jo më shumë se 3 deri në 6 javë maksimalisht. Krejt kjo për shkaqe të shëndetit mendor e psikologjik, si dhe për shkaqe sigurie.

Kanë tentuar të të vrasin ose probleme që dalin rrugës dhe nuk kanë zgjidhje tjetër, pra nga ato kohët që duhet të dorëzoheni me patjetër? Ku, në cilin vend keni pasur probleme me jetën?

Probleme kam pasur dhe kam kudo! Në Kosovë, në Tunizi, në Egjipt dhe së fundmi edhe në Siri. Unë jam goditur me 2 plumba nga një snajper i kalibrit 7.62 mm. Kam qenë shumë me fat që plumbat më kanë goditur në pllakat mbrojtëse të një jeleku antiplumb, sepse pika goditëse ka qenë në distancë ndoshta në afërsi prej 1,000/00 metra.

Për ne që shohim ndodhitë vetëm nga ekrani, çfarë është frika e një reporteri lufte?

Frika është elementi psikologjik i reporterit të luftës që e mban atë të gjallë. Të frikshme janë edhe zërat e avionëve sulmues, të tmerrojnë fare. Pastaj sulmet me mortaja dhe artileri tokësore. Madje atje ku kam qenë unë ka edhe nga ata që janë civilë të kontraktuar nga ana e qeverisë dhe departamentit të mbrojtjes dhe inteligjencës. Ata me një fjalë janë vrasës me pagesë. Duhet të sjellin koka njerëzish në zyrat e policisë ose kudo që të jenë marrë vesh me shtetin. Sipas tyre, merrnin rreth 50 USD për kokë njeriu. Më kujtohet rrëfimi i një burri sirian që pat mbetur pa bukën e shtëpisë. “Unë nuk kisha ku të punoja, kam mbledhur kanoçe dhe hekurishte. Lufta më solli në atë pikë që njerëzit nuk konsumonin më pije me kanoçe dhe nuk kisha nga të merrja. Doli fjala se shteti po paguan mirë për një kokë njeriu. U lajmërova në një pikë ku po patrullonte ushtria dhe kërkova të punësohesha. Më thanë se një kokë nga ata që janë në kryengritje do të ma paguanin me 50 USD, fillova të kërkoja në mos mund të gjeja koka të vdekura e t’u dërgoja, por nuk gjeta, duhej të vrisja. Fillova të vras, i vrava tre njerëz që gjeta në lagjen që ishin të piketuara nga qeveria, u mora kokat dhe u dërgova autoriteteve dhe ata më paguan 150 USD. Ky burri që rrëfente tregimin e tij, ka qenë i burgosur i Ushtrisë Çlirimtare të Sirisë, UÇS-ja. Ata thoshin se nuk kanë argumente që dëshmojnë deklaratën e tij, por e kanë me konsideratë, sepse ky ka rënë pishman për atë që ka bërë.

Çfarë do të thotë për ty të bësh foto në vendet e luftës? Mos është realizimi i një ëndrre?

Të bëj foto në vendet e luftës për mua do të thotë të qenët dëshmitar i krimeve të kriminelëve, të cilët angazhohen për të vrarë njerëz, dhe njëkohësisht, që është më e rëndësishmja, mision jetësor për të thirrur njerëzimin për t’u ndërgjegjësuar që të zgjohemi nga gjumi dhe të parandalojmë tragjedi të tilla. Nuk jam as i pari e as i fundit që jeta më ka bërë përgjegjës për këtë mision, por nuk jam i sigurt dhe jam tmerrësisht i shqetësuar në vazhdimësi, se deri kur do të na duhet të jemi dëshmitarë të tragjedive të tilla të përgjakshme njerëzore. Fotografia që bëj unë do të shpaguhej vetëm atëherë kur në kompozicionin tim të fotografisë nuk do të shihja më gjakun e njerëzve. Ndryshe puna që ne bëjmë mbulohet materialisht vetëm aq sa ne arrijmë të mbulojmë shpenzimet dhe pajisjet tona. Ne nuk mund të bëjmë një jetë mesatarisht të mirë në kuptimin material.

Gazeta Shqip 

19 Shtator 2012

Fotoja që nuk bëhet më dhe Benetton

Banon në Tiranë te Pazari i Ri, në të djathtën rrugë nga busti i Avni Rustemit kur shkon për sipër. Atje ku ka shtëpinë fare pranë ka edhe studion. Është personazh i çuditshëm i cili po të jetonte jashtë vendit do qe edhe më i vlerësuar. Unë kam pasur prej kohësh ca foto të tijat në shtëpi, por nuk e dija që mbanin firmë-shkrepjen G.XH! Ndoshta kjo dëshirë për të bërë një intervistë me të, vjen nga arsyeja e paditur se ato foto të fillim viteve nëntëdhjetë ishin të tijat. Ato foto janë po aq historike sa çdokush do të donte t’i mbante apo të përfitonte prej tyre kohën e ndodhur. Në pamje të parë nuk duket si fotograf, e pse duhet të duket! I thinjur, që nuk e tregon aspak moshën, edhe ai shfaqet si një projektim historie për të thënë ato që duhen shkruar. E takoj poshtë shtëpisë së tij në një pasdite gushti dhe ngjitemi bashkë në studion e fotografisë që e ka bashkë me të birin. Kur flas me të gjatë rrugës pak minutëshe, duke shkuar në studio më thotë se kohën e kalon duke bërë foto, e madje më tregon edhe për projektin e tij të fundit, diçka që ka lidhje me 100-vjetorin e Pavarësisë. Tani jam me Gani Xhengon në fotostudion, ku shkrepjet e kohës datojnë që prej vitit 1970.

Kur është shkrepur fotoja juaj e famshme, ajo qe ne të gjithë e kemi parë më shumë?

Mesambaj mend ishte 7 gusht 1991, rreth mesditës, madje ora duhet të ketë qenë 1 ose 2:00. Ishte një gusht i nxehtë, por edhe një ditë si gjithë të tjerat, duke pritur pak a shumë ato që duhet të ndodhnin.

E.T: Si u gjende në port? Po njerëz që shkonin në këmbë rrugës për në Durrës kishte? A e mban mend si ishte për ty ajo ditë në Durrës?

Ishte kohë e zakonshme, bënte vapë, as që nuk e dija se çfarë do bëja dhe që do të mund të gjendesha atje. Jo vetëm atje, por edhe gjatë asaj dite dhe në kthim njeriu mediton për skenën, apo shfaqjen dhe gjendjen në të cilën u përball atje, apo edhe atmosferën e përgjithshme dramatike. Ishte zymtësi dhe varfëri njerëzish, të cilët përballeshin me vdekjen pas një fije shprese ku fija e shpresës nga larg dukej si një fill i zakonshëm, por në fakt qe një litar për një jetë më të mirë, që gjithmonë mendohej se ishte në perëndim, ku asnjë nuk mendonte për rrezikun e jetës, por vetëm të ikte. Kishte kohë që në Tiranë ishte përhapur  lajmi se nëpërmjet anijeve në Portin e Durrësit, po shkonin drejt Italisë shumë njerëz. Por në fakt, ne nuk është se dinim ndonjë gjë të saktë. Fjalët ishin si avull por asgjë nuk besohej! Unë në atë kohë punoja fotoreporter në ATSH, dhe me të marrë vesh lajmin u nisa. Rrugës, andej në fund të Kombinatit shikoja njerëz të hipur në skoda transporti të zbuluara, të tejmbushura, njerëz mbi suprinën e autobusit, të gjithë vraponin. Midis makinave shikoja edhe njerëz që atë rrugë të gjatë e kishin marrë në këmbë, por edhe me biçikleta. Madje turmat kishin nisur që te “21 Dhjetori” e vazhdonin pak nga pak… As nuk mund ta mendoja se çfarë do të të shikoja kur të mbërrija atje.

Më përshkruaj pak kohën kur u gjende në port, sa njerëz mund të kishte në det? (në këtë pyetje herë-herë mbyll sytë dhe flet)

G. XH: Ishte si një turmë e madhe si në stadium me kurriz nga unë dhe vështrimin në det. Në kalatë qëndronte anija “Vlora” që duhet të kishte aty orë të tëra, sepse në çastin që mbërrita unë ishte e mbushur plot me njerëz, mizëri e turmë që donte vetëm të ikte. Mbi kalatë, por edhe te direkët shquheshin vetëm kokat e njerëzve. Ndërkohë, edhe pse dukej sheshit që në anije nuk kishte vend për të gjithë, por ama nuk kishte vend fare, në det njerëz të tjerë vazhdonin të luftonin me lirinë. Më shumë kishte të rinj, por edhe gra me fëmijë në duar. Më shumë se njëqind njerëz mund të ishin në det! Se ma kujtove tani që po më pyet për detin, ishte edhe një litar i madh i lidhur me bregun dhe kuvertën, ashtu siç duket edhe në foto, madje duken edhe të tjerë që përpiqen ta shfrytëzojnë këtë litar si urë nga toka në anije. Njerëz që zvarriteshin në litar, por edhe që binin, por edhe ata që bënin i mbaj mend që nuk hipnin dot lart më pas, sepse kishte shumë njerëz. Por ndonjë edhe çau!

Si e kuptove se çfarë duhet të bëje, dhe se i gjithë çasti ishte historik, që nuk mund të vinte më… Ky ishte me të vërtetë një eksod i dytë, kështu duhet quajtur?

Po, ashtu duhet quajtur, sepse i pari tashmë kishte ndodhur dhe nuk kishte pikë krahasimi me këtë. Gjatë muajit mars të vitit 1991 me qindra dhe mijëra shqiptarë kishin zbarkuar në Brindisi, por ishin pak. Unë edhe këtë kohë e kam në foto. Në këtë rast bëhet fjalë për rreth 20 mijë emigrantë që ishin të gjithë brenda në një anije, nga ku nuk doja të më kalonte asnjë çast pa mbaruar me gjithë stresin tim për të bërë fotot atje… Në port kishte kakofoni të madhe. Dukej si vend bletësh, grenxash dhe mizash. Humbje po mos të dije se çfarë kërkoje. Si për çudi, atë ditë të gjitha dyert e portit ishin të hapura, nuk dihej pse i kishin hapur! Turmat hynin sikur do të shkonin për të parë ndonjë ndeshje në stadium… Kur mbërrita buzë detit për fat të mirë aty gjendeshin disa stiva të larta, që nuk më kujtohet mirë se çfarë ishin, hipa mbi to dhe prej aty nga e majta në të djathtë dukej se e gjithë vija buzë detit ishte e mbushur rrafsh me njerëz. Një vijë që mund të shkonte pa frikë rreth një kilometër.

Kjo është një ndër fotot e tua më të famshme, dhe shumë e përfolur se shumica e njerëzve nuk e njohin se kush e ka bërë. A e ka kjo foto një titull? Po e kuptoje që po bëje një foto historike, e cila nuk bëhet kurrë më?

Jo vetëm këtë, por unë e kuptova që me fillimin e proceseve demokratike në Shqipëri, dhe me ngjarjet e ambasadave. Isha fotoreporter, të gjithë kishim frikë, sepse fotot tona shikoheshin ende nga sipër. Pra edhe fotot që i bënim, i bënim edhe me frikë. Jo vetëm që fotografoja si i frymëzuar nga ngjarje të rëndësishme historike, të cilat do të pasoheshin me ndryshime dhe data. Unë mendoja edhe për gjendjen time, por ngjarjet ndodhnin për të shkruar histori dhe detyra ime ishte që t’i regjistroja, sepse isha i bindur se ndryshimet do të vinin shpejt. Kishte pak njerëz që besonin kështu, dhe nuk u vinin rëndësi fotove që bënin. Ndoshta kolegë të tjerë nuk besonin në ndryshimet që do të pasonin dhe prandaj nuk u angazhuan. Por shtysa ishte edhe profesionale e më pas edhe politike. Koha e vërtetoi që unë isha menduar mirë në fillim të viteve nëntëdhjetë, sepse pas eksodit të ambasadave unë i kam fotografuar ngjarjet në mënyrë kronologjike.Po, për nga jeta është një ndër fotot e mia më të dashura, është ajo gjendja siç ndihem unë kur bëj foto. Është foto që edhe unë vetë nuk e bëj dot më për shumë arsye! Edhe në albumin tim “Rilindje”, e kam titulluar “DREJT PERËNDIMIT”.

Charles Bukowski shkruan diku se shumica e njerëzve ishin të çmendur, por edhe pjesa që nuk ishin të çmendur ishin të zemëruar. Dhe pjesa që nuk ishin as të çmendur e as të zemëruar ishin thjesht të budallepsur. Më shumë kjo shprehje shkon si pyetje për atë ditë, po njerëzit si dukeshin atje?

Atyre që u kam bërë foto unë, ishin pothuaj të veshur me bluza të bardha, me pantallona teritali dhe xhinse… E ke vetë parasysh nga ekrani atë profilin shqiptar të viteve nëntëdhjetë, ashtu ishin… Zotërohej një atmosferë e zymtë, njerëz që përshëndeteshin me duar, të shqetësuar e të mërzitur. Gra me fëmijë, por kishte edhe nga ata që në det luftonin me detin, mundin, kohën dhe jetën. Ndërsa aty ku kam bërë unë fotot kishte vetëm heshtje, spektatorë të heshtur. Qanin! Pasi fotografova anën panoramike të kësaj tabloje, zbrita dhe po fotografoja edhe njerëz nga afër. Është një foto ku duken dy gra, njëra që ka një fëmijë në krah dhe me sy të trishtë po shikon një burrë para saj, dhe një tjetër grua me sy të kaplyer që vështron drejt meje në profil; duke qëndruar mbi një grumbull hekurishtesh, me sytë të tretur te anija “Vlora”. Vështrimet e njerëzve mbanin trishtim të zymtë. Me ata sy që tashmë u erdhi fati në dorë dhe nuk mundën të bënin gjë me të.

Ka edhe një arsye tjetër, që shumica prej nesh nuk e dinë, madje shumë pak njerëz e njohin që fotoja “Drejt Perëndimit” është e juaja. Ajo mbetet shokuese për liri dhe trishtim, si me dhe pa ngjyra, si shembull për eksod, por edhe për diktaturë… Por ka edhe një fakt tjetër tejet interesant, çfarë ka ndodhur më pas me këtë foto?

Foton bardhë e zi, e gjen në të gjithë shtypin e shkruar shqiptar dhe të huaj të atyre viteve. Madje sa herë që shkruhet për ato ndodhi, fotojadelende sot në skenë. Në vitin 2010 zbuluam bashkë me tim bir se në Flickr, fotografia e 7 gushtit 1991, pra fotoja drejt Perëndimit, është paraqitur në faqen zyrtare të Benetton në Flickr si fotografia më e mirë në rreth 30 foto të reklamës së po kësaj kompanie, foto të cilat janë të përmbledhura në 20 vite. Aty lexuam edhe shënimin se fotoja është anonime, pa autor, dhe në të djathtë të saj shkruhet se të drejtën për këtë foto e ka Benetton. Një foto e cila është përdorur gjatë nga Benetton, kudo ku ka shfaqur reklamat e veta…

Pse fotoja paraqitet në Flickr nga bardhë e zi e manipuluar me ngjyra?

Sipas ligjit ky quhet cenim i veprës së tjetrit pa lejen e tij. Dhe pas këtij verifikimi filluam të interesohemi për të kërkuar të drejtën e autorit të vërtetë që jam unë, dhe për këtë qëllim mblodhëm provat e nevojshme, duke filluar që nga filmi origjinal. Ajo foto është pasqyruar në albumin tim me titull “Rilindje”, përmbajtja e të cilit ka proceset demokratike në Shqipëri. Më shkon çdo ditë e më shumë në mendje se si ka mundësi që një kompani si Benetton i lejon imazhit të saj një përdorim të tillë të veprës së tjetrit nga e cila mund të ketë vetëm reklamë nga ato që nuk mund ta ketë kurrë, propagandë, por edhe përfitime materiale financiare, dhe si mund ta bëjë një gjë të tillë në kurriz të një fotografi shqiptar i cili nuk kërkon gjë tjetër veç se të drejtën e tij si autor. Madje, kompania ka vendosur lart fotos në të majtë edhe logon e saj, të gjelbër me si shkronja të bardha, ku shkruhet: UNITED COLORS OF BENETTON.

Ju e keni ende filmin origjinal?

Patjetër që e kam filmin. E ruaj jo vetëm si shenjë dëshmie, por edhe profesionale, por bashkë me të edhe shkrepje të tjera që përbëjnë ciklin e fotografive të kësaj ngjarjeje. Gjë që më bën të fituar në gjyq, sepse atë foto nuk mund ta ketë bërë asnjë fotograf italian, siç mund të shkruhet lartë e poshtë. Pra të drejtat e fotos mbeten të miat. Tashmë kam nisur punën me një dosje timen për të rifituar të drejtën e autorit.

Me çfarë aparati e ke shkrepur foton atë ditë?

Me një “Nikon F3”.

Gjatë kohës që ishe duke bërë foto, a vdiqën njerëz, a pati të mbytur?

Shiko, unë e kisha mendjen te fotot, edhe ajo që shikoja ishte e shpejtë, pak a shumë edhe vegimthi. Mbaj mend që kam parë tre apo katër djem që shpëtonin një të mbytur, e më pas nuk e mora vesh në e shpëtuan apo jo! Por duhet të ketë pasur të mbytur, të shtypur apo të hedhur, veçanërisht të mbytur me aq sa mbaj mend duhet të kenë qenë gjashtë apo shtatë vetë. Më pas mbaj mend që kishte edhe të humbur, por nuk po u futem me detaj këtyre historive, sepse unë jam ai që i sheh gjërat më nga jashtë.

Fotoja është tepër shokuese, si ajo me ngjyra dhe ajo bardhë e zi. Duke marrë shkas nga origjinali të gjithë kur e shohin atë mbeten të habitur, madje edhe ata që e njohin foton me ngjyra kujtojnë se është e Benetton! A është kjo foto një detaj i asaj që ka ndodhur realisht?

Nga ana profesionale kjo fotografi është kompozuar profesionalisht në mënyrë të saktë, sepse ajo vërtet është një detaj i asaj që po ndodhte në dimensione shumë më të mëdha. Nga këndvështrimi i shikuesit të pas atyre viteve, mund të themi se është një foto simbol për të gjithë emigracionin botëror, sepse në një ditë dhe në një anije kanë vërshuar rreth 20 mijë njerëz. Kjo e ka shkakun te vetëizolimi i regjimit diktatorial komunist që sundonte në Shqipëri për rreth gjysmëshekulli, qytetarët dhe njerëzit kur regjimi ra menduan se Perëndimi ishte toka e dëshiruar. Shpejt provuan edhe zhgënjimin, sepse nuk qe edhe aq e thjeshtë dhe shumë prej tyre u rikthyen me detyrim nga Italia në Shqipëri, ashtu të paveshur siç ishin. Kjo që po ndodhte për ta  ishte jo vetëm një zhgënjim, por edhe një përkeqësim i gjendjes dhe situatës drejt mjerimit që sundonte në vend. Nuk mund të fajësojmë shtetin italian, sepse menaxhimi i këtyre mijëra njerëzve të papritur dhe befasisht ishte i vështirë, por gjithsesi respekti ndaj tyre duhej treguar më vonë më pas në Itali u sistemuan e u pranuan. Mund të them që me këtë ide përgatita dhe botova një album me titull “Rilindje” që është pritur jashtëzakonisht mirë dhe është i vetmi botim me fotografi që i dokumenton këto zhvillime politike të viteve nëntëdhjetë e pak më tutje.

P.S: Gani Xhengo ka lindur në Korçë më 2 dhjetor 1943 dhe ka kryer studimet e larta për drejtësi në Universitetin e Tiranës. Prej vitesh ka punuar si fotoreporter në ATSH dhe si i tillë është bërë i njohur nëpërmjet botimeve në organet e shtypit dhe organizimit të ekspozitave fotografike brenda dhe jashtë vendit.

Më 5 prill të vitit 2011, Presidenti Bamir Topi i akordoi fotoreporterit z. Gani Xhengo Medaljen “Pishtar i Demokracisë” me motivacionin: “Për kontribut dhe profesionalizëm në dokumentimin e ngjarjeve të mëdha të transformimeve demokratike, nëpërmjet, fotografisë dhe botimit të një sërë albumeve, si dëshmi të historisë kombëtare”.

22 Gusht 2012  Gazeta Shqip 

Qyteti ku fëmijët kanë harruar të luajnë!

Çfarë nuk bënim për të luajtur kopac ndër lagje! Çfarë nuk bëja për të shqyer kopsat e veshjeve në dollape! Si dënim, disa ditë pa dalë nga shtëpia! Pastaj fiksimi me rrumbullaksinë duket më i hershëm, që me petat për të luajtur sërish me lagje dhe për të qenë më i miri me të cakiturat e tyre! Shtrimi i ndonjë rruge me zhavorr, ishte shtimi i thesarit të petave! Më e shpifura? Kaladibrançe, të duroje tjetrin mbi ty! Po futboll? Portier si gjithmonë!


Nuk shoh më fëmijë të luajnë. Kanë harruar lojrat apo nuk ka më fëmijë në lagjet tona? Ndoshta nuk ka më topa apo litarë për të kërcyer!


Duket sikur nuk ka më fëmijë që luajnë bashkë: djem dhe vajza që pastrojnë oborrin e pallatit! Çuna që gjuajnë me llastiqe për të ngrënë kumuri (dhe ndonjë gjyshe që i pjek ato në sobë) apo për të thyer xhamat e zonjës Va. Vajza që luajnë shtëpirash, mamash apo babash, të tjerë që luajnë komand-komand, syllambylla e topadjegsi! A ndahen përsëri për të shtirë teksobiçi apo edhe doçekanoçe? Po me tapaçka nga shkalla në shkallë me kapak kavanozi? A ulen përsëri në shkallët e pallatit, dhe të dalë ndonjë zonjë Pa për t'i larguar, duke i hedhur ujë ose me fshesë në dorë se gjoja po del për të pastruar shkallën? Ku janë vajzat e vogla që mblidhen për të bërë ushqimin e kukullës? Përse brezi im ka luajtur dhe tani jo më? 


A e bëjnë ende vajzat "MISS-in" e pallatit e të lagjes? Ende shtijnë lekë për të blerë dhuratën e "MISS-it"? Po juria ku është? Gratë e pallatit, përse nuk dalin në dritaret e shkallëve a ballkone për të parë sfilatën?! Djemtë, a zihen më me fjalë të pista, a çahen nëpër këmbë, duke hipur në garazhe poshtë lagjes a në pisha, a shkojnë nga liqeni për të kapur peshk e për t'u larë? (Se mu kujtua); të gjithë laheshin në liqen, unë jo, se më vinte ndot nga era e ujit, por ndonjëherë me dhunë edhe jam larë per hatër te grupit! Nuk ka më liqen, por as pemë me pisha poshte pallateve! 


Po ata që bëjnë karroca me kuzhineta! A gjen ndonjë burrë moshe që shet gjela dhe mollë të pjekura me sheqer? Ka lëpirëse, por a ka fëmijë, të cilët kur shohin njëri-tjetrin që po ha fara luledielli shkojnë të blejnë edhe ata! Ndoshta unë nuk shoh të ketë, por të gjithë po kthehen në legjendë urbane. Harrova, të paktën festojnë edhe 1 Qershorin. Flas si një fëmijë për qytetin e tij, atje ku gjunjët gërvisheshin dhe çaheshin mbi garazhet e rreshtuara para pallatit, aq sa urinoja mbi gjunjë që të piqej lëkura, aty ku pëlqeja të hidhesha prej tyre në rërë; apo të luanim në trotuare, duke vënë në lojë këdo. 

Nuk harroj edhe atë shprehjen time: "Shteta, më fal sa është ora?" Unë nuk dua aspak të them se ishim ne fëmijët që luanim, duke bërë qejf, por të nënvizoj se s'po shoh aspak fëmijë të tjerë të luajnë poshtë pallateve! Për çfarë mendojnë fëmijët e sotëm? Ku janë? A luajnë me dhe? Ose hedhja në loje e kalimtarëve të trotuarit kundrejt kalimit të një teli imagjinar, këtë të fundit e zëvendësonte shumë mirë hija e shtyllës së ndriçimit! Apo hedhje sendesh të leshta në këmbët e kalimtareve si minj imagjinar… Sa andej këtej syllambyllësi me doçekanoçe, dallëndyshe të zeza nga ato të mëdhatë, që fluturojnë vegimthi në ikje drejt perëndimit! 

P.S. Qëllimi i këtij shkrimi është të kujtoj tek ne lojën e fëmijërisë.

Shqiptarja.com1 Qershor 2012

Foto nga Erion Kumuria

Të betohem, për Zotin!

Në vegjëli, skulptura e rrahjes së një zemre drejt asaj që nuk e njeh, tashmë u bë! Që në kohën e endjes së panjohur për atë që e rrethon, mëson të mirat dhe virtytin. Një fëmijë i rritur mes asaj që ka dhe që nuk ka, fillon të edukohet. Në kujdesin e tij të parë, fëmija duhet të nisë një rrugë, ose më saktë e kanë nisur drejt një rruge të adhurimit në besim. Një vizitë e shkurtër drejt një vendi adhurimi, do të bënte shumë mirë. Ishte e dielë mëngjesi e klasës së katërt, kur fëmijën e veshën me kollare dhe kostum, madje i leu vetë këpucët nr 35-sa; dhe Zonja Pa, e mbërtheu në dorë për ta çuar atje ku nuk e njihte. Në vizitën e fillimit nis ajo që nuk është parë, heshtja, qetësia, dritë e pakët, bukuria e ndryshme e mjedisit ndaj qëndrimit adhurues. Të gjitha këto e ndihmuan fëmijën të fantazojë. Në përgjithësi kjo është një harmoni e shoqëruar nga ngjyrat dhe herë - herë edhe nga muzika. Frytet shihen më vonë, nga ku nuk do të mund të ndahet më, ose edhe po u nda do të kundërshtojë më shumë. Sepse mes miqsh u referohej shpesh shkrimeve të shenjta në moralin e parë. Në Katekizëm! Edukata e ndjenjës së mrekullimit, mjedisi i natyrshëm, fenomenet natyrore, ndërrimi i stinëve janë shkaku më i mirë për ta ndihmuar fëmijën që të njohë botën me shkaqet e krijimit. 

Çdo zbulim i ri shton dëshirën për të njohur mrekullinë si çdo gjë rrjedh në këtë mënyrë, si dora nis të lëvizë dhe si unë fëmija, erdha në këtë jetë. Si mund të ndodhë ndryshe? Fëmija sheh simbole lëvizjesh, sheh figura të pakrijuara më parë. Të tjerë nuk munden të shohin. E unë për këtë krenohesha, më pas përpiqesha t’i vizatoja ashtu siç ishin, nga aty ku më dilnin: mbi apo anës mureve! Çdo situatë e parë nga fëmija në krijimin e një fillimi në intelektin e tij do të lërë pasoja më vonë, që as ai e as të tjerë nuk do të mund të kuptojnë zgjedhjen e një rruge të caktuar prej tij. Shpirti fëminor tashmë kërkon të gjejë një krijues! Por aq shumë u mrekullua fëmija për imagjinatën ndaj Zotit, sa në klasë të gjashtë, linte orët e mësimit për të shkuar në kishen ku mendonte se besonte! Hapte librat, ndonjëherë ishte koha më e mirë për të lexuar edhe Biblën! Qëtësia e kishës pa njerëz, e ndihmonte të lexonte më shumë për frymën që nuk e njihte, për Zotin, por edhe të përfundonte detyrat në kishë. U rrit, me gjetjen e stilit të tij, po harronte frymën që njohu sepse dyshimet mbi Zotin dhe informacionet e marra për të, e bënë më shumë dyshues. Humbi “identitetin” e tij në lidhje me fenë, sepse i gjithë ky informacion në lidhje me kishën, e çuan në dyshime të mëdha për krijimin, fetë, njerëzit dhe vetë Zotin : por jo dinjitetin e parë. E gjitha kjo aktivizoj tek femija ndërgjegjen dhe dinjitetin e tij, sepse përgjigjet ishin dyshimet prej saj. Megjithatë, edhe format nuk ekzistojnë, edhe identiteti nuk mund të shfaqet kurrë në formën që është. Mos ta ngaterrojmë dinjitetin me identitetin sepse kjo e fundit është një fjalë që nuk është. Identiteti nuk thotë asgjë në lidhje me atë që mbart si fjalë, as e shkuara e as e tashmja. Duke i qëndruar kështu më shumë idesë se koncepti mbi njeriun nuk gjendet më, se njerëzorja tashmë po humbet dhe është bërë më shumë plastike se mendore, nuk ka më identitet njerëzor (nuk është së më parë ka patur) por vetëm dinjitet personal. Si kategori kohore, më shumë identiteti dhe me pas dinjiteti, kanë të bëjnë me rrjedhën e dijes që njerëzit marrin, dhe si nën shtresa morale, vlerësojnë subjektin drejt informacionit. 

Të kuptosh të tjerët nga ana e identitetit, për mendimin tim, është fragment kohor që nuk është kurrë i saktë. Fëmija nga besimi vajti në reflektim, e më pas në dyshim. Çështja është, pse në gjithë këtë mori vlerash fëmija nuk beson më? Cili është Zoti tjetër që kërkon? Apo nuk e kërkon?! Teknologjia, një Zot tjetër më i lrishëm, përgjigjet prej dyshimeve, agnostiku, apo thjeshtueshëm ajo që nuk kërkon të besojë dhe vetëm përton?!

Shkëputur prej kohës në Oborrin e Takimit 14 Nëntor, 2011

Tema: Identiteti e dinjiteti i personit në rrjedhën e informacionit

Psikostil, Dhjetor 2011

Photography by Barbara Bosworth

Bia e Rrugës “Myslym Shyri”

E shoh nëpër ecje. Më vjen ti flas. E bëj këtë gjë disa herë por ajo nuk më njeh. Është mëngjes marsi i ngrohtë me kaçurrela. Dola të fotografoj dhe të shkruaj diçka për të. Ndoshta jo për rastësinë e çasteve, por njerëzit rrugicave të këtij qyteti belbëzojnë ndër vete fjalë, ata edhe flasin me Veten. Këtë nuk e kuptojnë kur buzët u ecin dhe flasin. Kafen e mëngjesit po e pi te bartorja përballë këtij kati të parë, ndoshta më i famshmi në Tiranën e viteve të demokracisë. Tek ecurinat e mia në këtë qytet, ajo është njeriu me i çuditshëm që më ka bërë më shumë përshtypje. Po pres. Nuk të ngacmon.

Aty më kujtohet se një ditë po kalonim me Samin për punë xhirimesh pranë hapjes së ballkonit të saj, ajo po fshinte. Ai i shkeli fare pak pa dashje një katror te vogël nga e gjithë vija e bardhë e stërlyer prej resh. – Maloku i mutit, ke ardh nga ke ardh ik n’shpinë tate, kështu bërtiti Bia. Ndërsa unë qesha me të madhe pas saj se ajo e gjeti që Sami është malok. Edhe ai vetë qeshi. Bia! Të gjithë e njohim, e flasim, të gjithë e kemi parë se kush është, të gjithë nuk e njohim, por edhe të shumtë jemi ne që e paragjykojmë atë! Ajo është një personazh urban i kateve të para, që sa herë kur bëhet fjalë nëpër kafene, apo në çdo vend te të botës sonë që fjalosin njerëzit për pastërtinë apo gëlqeren, merret si shembull! Seç ka një dëshirë të zellshme për pastrim, dhe gjithmonë e ndrin atë hënën e katit të saj të parë, e përkulur me fshesat e vjetra prej kashte. Ndoshta ky është një konkurrim i zellshëm mes shitëseve të dyqaneve që lajnë e pastrojnë pragun e tyre dhe Bies… Flokët gështenjë kaçurreli, e kur fshihet rruga ato janë gjithmonë të lagura sepse e thatë është vetëm fshesa prej kashte ari. Siç është edhe ajo vetë, një “gjithmonë”. Seç më duket që flokët e saj lahen vetem me sapun Rrogozhine, mundësisht me sodë nga ato 20 lekëshet e kohës së fishkëllimës. Ritualet e Bies janë të përhershme, vetëm pastrimi dhe të bërtiturat për ata që bëjnë pis. Më shumë se çdo herë, mes dyqaneve të shkëlqimit në Rrugën “Myslym Shyri”, kati i parë i Bies lyhet pothuaj çdo ditë! Është Hënë dhe re, madje as ato nuk janë kaq të bardha. As e bardha vetë nuk është më kaq e bardhë.

 Mes llaçit të ngrirë në fasadë i ngjeshur fortë, tashmë i ngjyer me shkëlqim gëlqereje dhe xhamave të dyqaneve konturuar me një lloj mermeri të njëjtë, kati i parë i Bies, duket edhe oborr në trotuar! E shihja shpesh nga liqeni, por këto kohët e fundit sikur duket edhe më rrallë. Të folurën e mban gjithmonë me Veten. Nëse i afrohesh afër, edhe mund të kapësh ndonjë fjali, e gjitha kjo e thënë ndër fjalë me pak zë. Nëse në verë i ka këmbët e zbathura me pantofla, në dimër e sheh vetëm me pantofla: por me çorape të bardha ama! Në të mundurën e Nona Bies, ajo duket se ka një fiksim të gjithmontë për të bardhën. Më mjaftojnë të shoh gëlqeren, çorapet, qeset trajsta, funde, ndonjë bluzë të bardhë etj, dhe duket sikur në të, ka diçka që duhet pastruar për në jetën e saj…! Nga jashtë shfaqet se brendia e shtëpisë së Bies, duket e gjitha e bardhë! Për Bien, njerëzit flasin shumë, por nuk dinë asgjë! Ajo banon në atë katin e parë, që po bëhet në çdo ditë i bardhë. Pyes aty rrotull për të, por njerëzit flasin me cingërima! U fryhen rrylat, a thua se shqetësohen nga prania e saj, madje duke qeshur edhe me ironi. Bia ecën lëkundurazi, e përkulur, e shkurtër, gjithë kaçurrela gështenjë që më duket se janë të lyera direket nga gështenjtat! Ose me këna, ose ajo eshte Bio-Bia. Ka një ish kujdes në fytyrën e saj, por edhe një të tashme moshe për aq sa mundet.

Në qytet mund të dallohen vajzat kaçurrelse që kanë trupin e saj, por edhe ajo mund të dallohet tek ato se si ka qenë e re. Shfaqet se jeton vetëm: me disa armiq që kurdoherë i ka në katin e dytë apo në atë të tretë, por këta mund të jenë edhe kalimtarë të rastit të cilëve u bërtet për mos pastërti. Nëse ti kalon në kohën kur ajo fshin trotuarin të mbushur me gjethe apo hedhjesh të tjera që mund të mbajë një vend për të qenë pak më i pastër, edhe nëse ti hedh ndonjë bisht cigareje, ajo përsëri armikun e ka në katet e sipërme bashkë me ty. Por kjo nuk do të thotë që nuk të bërtet! Mban edhe një merak, nëse i shkel gëlqeren e saj të lyer mes ballkonit dhe pllakave të trotuarit i cili ka një rrip të trashë të bardhë, apo edhe kudo aty rrotull ku ka konture të trasha të bardha! Kur ajo fshin trotuarin, d.m.th oborrin, bërtet! Pasi lyen ato pemët që ka para katit të parë, së fundmi ka filluar të lyejë edhe pllakat e vendit që nuk e kanë më pemën. Madje e lyer, është edhe një shtyllë betoni. Pastërtia e saj, është bërë një ritual i zakonshëm për ata që e shohin aty çdo ditë…

Bërtet shpeshherë me armiqtë e saj, dhe për këtë ata që janë aty afër fillojnë e qeshin. Ajo nevrikoset. Njerëzit duket sikur nuk duan të flasin për të, por sepse ajo është koha më me famë e Rrugës “Myslym Shyri”. Pyeta të tjerë aty rrotull, por askush nuk më tha ca gjëra të sakta! Bia, JareBia, Barbia, Muhamebia, apo çdo gjë lloji emri tjetër, ajo do mbetet Bia e Rrugës “Myslym Shyri”. Jam kureshtar të di si jeton Bia! Më thanë që ajo ka kushërinj, motra e vëllezër, njerëz me pozitë, por askush nuk vjen ta takojë! Presin qe ajo të vdesë dhe legjenda e gëlqeres të kthehet e zakonshme për sytë dhe blerjet tona. Të dhëna para viteve tona nëntëdhjetë janë parfumuar duke thënë se Bia ka pasur për një kohë nën rradhë një histori dashurie me një person ambasade. Pak flasin se ai, pra ish i dashuri i Bies ishte nga Ambasada Polake, më shumë thonë se ishte nga Ambasada Franceze. Po normal, shumë mirë ka bërë, nëse i ka pëlqyer! Nga kjo dashni, fjalët e syve të atij sistemi i vunë vulën edhe Bies. Dhe sigurisht, që kjo histori dashurie nuk i bënte mirë moralit të asaj kohe! Kështu që Bien, e dënuan me internim. Të gjitha katet e para të Rrugës “Myslym Shyri” janë hapur për dyqane, mund të ketë mbetur edhe ndonjë tjetër. Po jo si ajo, se Bia e ka hyrjen nga rruga. Veç ta shohësh, në ato të shtatëdhjetë e mos me shume vite qe ka, hipën në dritaren e katit të saj për të rregulluar një copë prej dandelle, me afërsi rrjete të bardhë si mbulonjëse për pluhurin dhe pickonjat. Jam shumë kureshtar ta shoh Bien në ndonjë foto, si mund të ketë qenë e re! Me se jeton? A ka pension?! Nuk e kam parë të mbajë mace, së fundmi e ka një. Nuk është e bardhë, por gri me viza të zeza. Madje është nga ato macet e rralla si tigra të vegjël gri, nga ato që janë zhdukur në pullazet dhe lagjet tona. Ata që pyeta, më thanë se asaj ia kanë kërkuar shumë shtrenjtë atë shtëpi, por nuk e shet. Ajo që mendoj gjithmonë është: - Pse e përdor Bia kaq shumë pastrimin nga ngjyra e bardhë? Pse do të pastrojë, por edhe nga se dëshiron të pastrohet? Çfarë mëkati pastërtie ka ndodhur?! Afrohem te kati i parë jo për një kalim të shpejtë për në parajasë dhe e menjëhershme është ndjesia e erës së gëlqeres! Është kaq e pastër sa më duket pambukRe! Ishte ora 17:30, kur i rashë derës në shtëpinë e saj për ta pyetur ose për të dëgjuar ndonjë fjalë. Në të vërtetë unë jam aty për të pyetur kot për shtëpinë, se dua ta ble. Sa trokita në derën brenda ballkonit, ajo m’u përgjigj kështu: Hë, edhe ti ke ardhur për shtëpinë? - Çfarë do? - I thashë më fal, jo jo ngatërrova derë… E më pas doli të kontrollonte pastërtinë e zakonshme! Fjalët thonë se Bia është halla e një personi të rëndësishëm në një lloj qeverisjeje të Tiranës e më gjerë.

Gazeta Shqip 19 Mars 2012
eljan Tanini

Kotësia e një Onufri në Galerinë Kombëtare

Arti fillon në atë pikë ku mbaron imitimi, të paktën kështu thotë Oscar Wilde! Vajta të shihja Onufrin, edicionin e XVIII te cilin kisha kohë që e prisja! Për mua Tirana duhet të ketë shumë festa të Artit, që nga TIFFi e deri tek ekspozitat në  çdo cep Galerie në Tiranë, shfaqje baleti, teater, opera etj. Në atë padurimin tim për të parë Onufrin edhe këtë herë, pata një zhgënjim që nuk e kisha hasur kurrë më parë. Vura re një afishe të madhe në hyrje të GKA, një punë të dobët, të cilën e pashë edhe brenda në ekspozitë, por nuk e kuptova edhe aq mirë se paralajmërimi për më të pa bukurën e kësaj ekspozite thuhej që në hyrje! Pastaj nisa të mendoj, pse kanë zgjedhur këtë punë me këto ngjyra për të paralajmëruar fillimin dhe afishen pamore (identifikuese) të Onufrit?! Prisja të shihja ndonjë foto moderne, të paktën një nudo artistike të ditëve tona, por në fakt kishte më shumë asgjë, ose më saktë pak më shumë lirshmëri e cila nuk të fton! Sepse në të vërtetë kishte më shumë ndrydhje mendimesh të cilat na jepen si moderne...!
Këtu e vendosa edhe Veten në dyshim, ku janë punët moderne? Ku ështe arti i ditëve tona?  Shumë pak punë ishin më të mirat, rreth 3 autorë, por edhe këto si pa lidhje.! Ka kaq shumë vepra moderne të artistëve të ndryshëm shqiptarë, sa është e vështirë të mendosh se edhe ne shqiptarët nuk bëjmë art modern. Pra për këtë, askush nuk duhet të marrë guximin as për edhe ta menduar se bëjnë apo jo artistët shqiptarë vepra moderne si para dhe pas viteve 90-të.
Nga gjithë kjo ngutje e ndrydhur, shprehur në një ekspozitë të tillë po filloja të mendoja se mos ndoshta këto janë hapa moderne, lidhur dhe mbeshtetur tek eseja e Charles Baudelaire : E bukura përbëhet nga një element i përjetshëm, i pandryshueshëm, sasia e të cilit është tepër e vështirë të përcaktohet, dhe nga një element relativ, rrethanor që do të jetë, si të dojë njeriu, herë tërë ansambli, herë epoka, herë moda, herë morali, herë pasioni. E nëse na qënka puna kështu, ateherë pse kjo ekspo mbart të kundërtat e asaj që shohim? Nga e tëra kjo mbarjse, pse lindet një zgjgënjim që më shumë është kotësi ?!
Si mund të quhet moderne pjesa dhe bashkimi i disa punëve, ose fotografive të cilat lidhen me disa punë të reja pa pikë modernizmi? Po mirë, nëse fiton dikush nga pikturat ose fotot e vjetra të autorëve që kanë ikur nga kjo botë, kush do e marrë fitimin apo sajesën e çmimit?
Unë nuk dua të përmend emra, por e gjitha kjo ekspozitë në fare pak punë kishte art. Një shëmti zgjedhjeje ku e gjitha nuk shihet si konkurs por vetëm si një paraqitje e rëndomtë, që në të vertetë nuk ka kuptim. Nëse kjo ekspozitë simbolizon një thirrje në përpjekje e sipër si për të ruajtur gjoja artin shqiptar nga veprat drejt klisheve, përshkrimi i kësaj faze të pikturave apo të fotografive vjen tej mase i dobët.
Shpresoja të shihja tek Onufri i kësaj here, atë që nuk e thotë televizioni, media, njeriu i ditëve rutinë, por pashë thellimin e këtyre që citova në këtë fjali. Duke ikur ashtu kështu, Onufri i këtij viti është në krizë të thella mendimesh!
Jo të gjitha ato punë të ekspozuara aty janë vepra arti, për më shumë siç vijnë të shfaqura të bëjnë të mendosh se kjo nuk është më një ekspozitë në GKA, por është një  çorape që duhet arnuar më mirë nga thembrat! Jeta e njeriut është e shkurtër, por arti është i gjatë thotë Gëte. Kujt po i intereson se nga vjen e bukura e jetës moderne,  kur unë shkoj të shoh Onufrin në të cilin nuk ekspozohet asgjë

Të shoh në hyrje te ekspozitës një qëllim se  çfarë është e bukura, pse është marrë diçka e tillë, disa foto të ditëve tona tejet pa kuptim të shkrepura si gjojarasti, apo disa skulptura që imitojnë Pikason! Nuk ka rëndësi se  çfarë është e bukura, por mua nuk më rastsi të shoh të bukurën që nuk di ta përkufizosh, por disa shëmtillëqe fare pa kuptim! "Onufri"në gjithë këto vite është përpjekur që të tregojë se  çfarë ndodh me artin në përgjithësi, por në këtë sezon të tijin arritën qëllimin të qëmtojnë nivelin e artit pamor të atyre që duan të bëjnë kurime ekspozitazh. A mund të quhen kurim, disa stilime mode, vendosura mbi një tavolinë xhami? Të cilat nuk i kupton pse janë aty?! Apo disa punë që nuk tregojnë aspak dhe asgjë në lidhje me krijimtarinë, të cilat duket se janë mbledhur rishtazi kot! Po lidhja mes fotove më të vjetra me ato më të ditëve tona  çfarë krahasimi ka?
Ajo që hasa më shumë në një ekspo të tillë, është shkurajimi për ta parë artin shqiptar të ndrydhur, dhe pa pikë përkufizimi mbi të. Kjo ekspozitë është më shumë një aktivitet në hapërdarje e sipër apo ardhja e kohës në të cilën jetojmë. Është një ikje me dashje, me qëllim dhe ndrydhje për të mos treguar qofte seksualitetin e artit tonë, feminilitetin apo njerëzoren.
Nuk shoh dot këtu asnjë mënyrë të pari në artin shqiptar dhe një pa lirshmëri ekstreme! Pasi e pashë ekspozitën herën e pare, më e mira që mund të bëja pas këtij Arti të Onufrit në GKA, ishte të shkoja të haja bukë me qofte, dhe pak birrë tek ai i thençin Tregu i Krishtlindjes, pranë Teatrit Kombëtar. Po të paktën buka me qofte ishte shumë më e mirë se kjo gjoja ekspozitë. Ndërsa kur vajta ta shoh edhe një herë tjetër këto ditë Onufrin, ndenja jo më shumë se 15 minuta sepse veprat nuk më thonin më asgjë, ndërsa një pjesë e emrave të artistëve Po! Por në dalje kësaj rradhe preferova kokoshkat e kinemasë…!

Arti ynë nuk ka vdekur, kanë vdekur mendimet e atyre që duan të bëjnë Vepra ARTI.

Botuar tek Revista Harmony Janar 2012, Shqiptarja.com 21 Janar, Gazeta Shekulli 24 Janar dhe Gazeta Standard 27 Janar 2012