Për Krisht AT’mozaik ose Shën Sofia e Tiranës

Sahati më shënon dymbëdhjetë e pak pranë një rruge që mban era blir. Gjendem tek e mesmja në treguesin tim, por jo edhe aq në mes ndaj asaj që duhet të shoh brendinë. Gjatë një vështrimi të shpejtë anës me kangjella mbi mermer hyj në një bërthamë që jashtë ka diçka të shpejtë që nuk kombinon! Jam përpara me një trini dyersh të rënda e të hapura… Nuk kam qëndrim të lëviz dhe menjëherë ulem të lundroj për atë që kam kërkuar të shkruaj. Kur bëhej për t’u ndërtuar ashtu siç është sot, më gërmonte mendimi ta dija i pari se çfarë do shfaqej në këtë Katedrale për besimtarët dhe të tjerët, sepse për qytetin është nga të paktat vepra e shtuar në rregull. Kur bëhej për sot e kam parë vjedhurazi, sepse më la një zotëri përgjegjës duke ia mbushur mendjen në një shpikje të çastit se isha dikush nga Kisha dhe duhej të shihja atë që po përfundonte.

 Ashtu jo në përfundim më dha një respekt të përfituar, sepse ishte shkruar që duhej të kish një pikë kulmore, gjë që nuk dukej ende! Dhe në të vërtetë e kanë zgjidhur, është mozaiku i kristaltë me mbi baza të kaluara kanonike Ortodokse, Onufriane dhe Bizantine. Një ndriçim vjen nga sipër nga 52 dritaret dhomëza, që me siguri janë 52 javët e vitit, vizatuar dhe gjendur në to më të mirat e dëshirës së besimit, figurina të qëndisura në mozaik. “Sipas të thënave ky është mozaiku më i madh në Ballkan! Për mua nuk ka fare rëndësi nëse është i tillë, sepse në një vend të vogël sa i yni ka gjithmonë shumë gjëra të tjera më të mëdha se gjithë të tjerët pranë nesh”. 

Vazhdon kjo distancë për mosinteresim ndaj të tillë madhësie që kur e kalova portën e praruar, sepse tani qëndroj pothuaj në mes dhe dikush më sheh nga sipër me pushtet përqafimi e që shtohet prej lartësisë dhe afërsisë. Ula kokën për t’u qetësuar nga ajo që më mbledh përreth dhe më vijnë në mendje katekizmat me frikën prej fytyrave të ikonave në vegjëli. Kisha maestrale duket e thjeshtë, ndoshta sepse rëndësia më e madhe në të është kupola në brendësi, ashtu siç ajo quhet Ngjallja e Krishtit. Kur qëndroj dhe kaloj në mëngjes pranë saj më pëlqen ta quaj Shën Sofia e Tiranës, ndërsa nga brenda poshtë mozaikut në qendër të syve Ngjallja e Krishtit. Nga një pamje e jashtme në karakter dhe krijim ajo ngjan me Shën Sofinë, së cilës i është marrë koka për ta ulur në Tiranë.

Mozaiku i Katedrales Ortodokse të cilin një pjesë e mirë e njerëzve e kanë të vështirë ta kuptojnë thjeshtësinë tempullore, është realizuar mjeshtërisht nga çifti Josif dhe Liljana Droboniku. Josif Drobonikun e kemi edhe në qendër të Tiranës, me Mozaikun në Muzeun Historik Kombëtar, si një nga bashkautorët. Qielli i Krishtit të Gjithëpushtetshëm ose Pantokrator është krijuar i kaltër, i qetë ku ndahen petalet e dritës dhe anës përhapen 12 petale qiellore me 4 tonalitete duke zënë kështu një sipërfaqe prej 700 m² për dhënie të admirueshme me një qetësi imponuese qiellore që vjen nga sipër, i rrethuar me 52 dritare. Këtu ku po lëviz dhe qëndroj nuk ma prish shikimin një llambadar i bronztë, me një mbretëri kurore jo me aq shumë gjemba kapur në anët e kupolës për të mos e bezdisur shikimin drejt syve dhe gjendjes së Krishtit. Ai duket ashtu siç duhet të ishte, mes Perëndisë dhe njeriut, as i rreptë dhe as gjykonjës nga pushteti i tij qiellor.

Shoh që mozaiku mbizotëron dhe ti nuk e kupton fuqinë e kristaltë të tij në shekullin XXI, sepse shfaqet dhe rrjedh papritur, ashtu siç ti nuk e di që dikush po të sheh prej së cilës duhet të drejtohet edhe besimtari tek një kupolë, që nga jashtë është e thellë, dhe brenda të ndryshon në më pak se një gjysmë sfere e vënë mbi. Kam dëgjuar njerëz që nuk e pëlqejnë Katedralen, sepse ata janë mësuar tek kishat tona me tre aniata dhe ata kanë mendime të tjera më klasike, ndryshe nga qëndrimet në artin bizantin. Pantokratori lëviz bekimin karakteristik me Ungjillin në dorën e majtë, duke bekuar në emër të Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë. I larë me ngjyrat bazë në kanoniken e pikturës bizantine dhe teologjike mbi ngjyrën e kuqe të cilën e ka simbol hyjnor të asaj që vjen nga lart, ndërsa bluja është shenjë e tokës në afrim me më njerëzoren ardhur nga sipër i veshur me tokësoren

Vazhdoj të kundroj Krishtin mbi fytyrën time, duket i dashur dhe vërtet i vërtetë, i drejtë atje në një largësi që afrohet pa pasur frikë prej tij dhe gabimeve të tua! Në fillim pata mësuar që kupola do të ishte prej xhami, por edhe nëse ka pasur probleme në ndërtimin e saj, Drobonikët e kanë gjetur një zgjidhje të shkëlqyer duke e shfaqur Krishtin në qiell me përjetësim mozaiku të kristaltë në të katër tonalitetet e blusë. Mozaiku është i punuar me ar të ngjyrave të ndryshme, ar i bardhë, i verdhë, ar në ngjyrë bronzi të errët dhe të çelët. Në Katedrale ka një qetësi nga ato që të bëjnë të lësh çdo punë dhe të fillosh të shkruash e të lexosh. 

Josif Droboniku nuk është edhe aq i harruar nga mozaiku, sepse punën e tij e kemi edhe në qendër të Tiranës në një kohë kur mozaicistët paragjykoheshin për artizanë. Në të vërtetë, ajo që ndihet nga dikush që ka studiuar apo lexuar diçka për ngjyrat dhe ikonografinë, edhe mozaiku por edhe tek ikonat ka diçka më ndryshe, më neobizantine. Mozaiku duket sikur është larg dhe po vjen sepse me figurën e Krishtit në të nuk është vetëm një simbol i fesë dhe besimit, por zgjidhje prej asaj që duam, saktësisë, mbibukurisë dhe së vërtetës… 

Tani po vendos të dal prej Katedrales Maestrale. Në të majtën time poshtë shkallëve në katin e parë të nëndheshëm gjendet libraria. Pasi hyj për të blerë pak temian, shitësja çuditet nga blerjet e mia, shoh në rafte një libër të Ylli Drishtit me titull “Mozaiku i Madh i Ballkanit”. Ulem ta shfletoj me pak muzikë bizantine në sfond e cila më duket se vjen përtej mureve nga një kor që po punon pas një dhome, por që në të vërtetë vjen nga kompjuteri i shitëses. E hap librin me këtë titull të madh dhe prej tij në faqen 17 citohet: Sfondi blu përbëhej prej 21 tonalitete dhe një tonalitet brenda tij kishte 3–4 nuanca. Vetë rombi kishte 4-5 nuanca. Rrethi në qendër të kupolës (me D = 8 m, dhe sip. 49 m²), u nda në kuadrate prej 20–30 cm dhe gurët (teselat) me ngjyra u porositën posaçërisht, pasi nuk ishin pjesë e Katalogut të Shoqërisë veneciane të prodhimit të gurëve “ORSONI”. Një gur mozaiku blu kishte dimensionet 8 X 13 mm dhe gjerësi 4 mm. Në vetëm 1 m² mozaik u vendosën afërsisht 1 000 gurë sipas nuancave të përcaktuara në bocetin e projektit. 1 m² mozaik me ngjyrë ari peshon 10 kg, ndërsa 1 m² mozaik me tonalitet blu peshon 14–16 kg. Ari i përdorur në mozaik është katër llojesh: ar i bardhë, ar i verdhë, ar ngjyrë bronzi i çelët dhe ar ngjyrë bronzi i errët. Teselat e tyre janë të sheshtë dhe me reliev. Kështu tek sfondi prapa figurës së Pantokratorit kryesisht është përdorur ari i sheshtë dhe në konturim ai me reliev. Me reliev janë edhe gurët e artë të përdorur në 12 rrezet e kupolës që shpërndahen nga sfondi i artë i Pantokratorit. Po këta gurë të artë me reliev janë përdorur edhe në brezin e poshtëm ku mbështetet kupola. Në aureolë është përdorur ari me ngjyrë bronzi. Dal prej saktësisë dhe bukurisë, sahati i orës së sipërme dhe kambanave ka rënë tre herë për orën e qytetit.

Gazeta Shqip 13.05.2013 

Në foton nr 6 autorët Josif dhe Liljana Droboniku 

--------------------------------

Santa Sofia di Tirana

Il mio orologio segna mezzogiorno inoltrato in una strada che profuma di tiglio. Mi trovo circa a metà secondo il mio indicatore, ma non sufficientemente a metà di quello che dovrei vedere all’interno. Dopo un rapido sguardo al lato dalla ringhiera sul marmo entro in un nucleo che all’esterno presenta un qualcosa di veloce che stona. Mi trovo davanti ad una triplice porta pesante ed aperta … Non ho intenzione di muovermi e incomincio immediatamente ad esplorare riguardo a ciò che voglio scrivere. Mentre si stava costruendo per divenire quella che è oggi, mi stuzzicava l’idea di essere il primo a sapere che cosa si sarebbe presentato in questa Cattedrale per i credenti e tutti gli altri, poiché rappresenta uno dei pochi edifici in regola nella città. Oggi l’ho visto di nascosto, perché un certo signore me lo ha permesso avendolo convinto con un invenzione del momento che ero qualcuno della Chiesa e dovevo vedere ciò che stavano terminando.

Non proprio alla fine mi ha concesso un rispetto guadagnato, perché c’era scritto che doveva esserci un punto culminante, che ancora non si vedeva! In realtà lo hanno risolto, si tratta del mosaico cristallino con antiche basi canoniche Ortodosse, Unufriane e Bizantine. La luce vi penetra provenendo dall’alto tramite 52 finestrini, che sicuramente rappresentano le 52 settimane dell’anno, disegnato e situato in esse vi è il meglio del desiderio di fede ossia figurine ricamate in mosaico. “Si dice che questo sia il più grande mosaico dei Balcani! Per me ha poca importanza perché in un piccolo paese come il nostro ci sono sempre molte altre cose più grandi di tutti gli altri paesi vicini.”

Continua questa distanza per il disinteresse mostrato nei confronti di tale grandezza da quando ho attraversato la porta dorata, perché ora mi trovo quasi a metà e qualcuno mi guarda da sopra col potere di un abbraccio che cresce per via della lontananza e della vicinanza. Abbasso la testa per calmarmi da tutto ciò che mi circonda e mi vengono in mente i catechismi coi volti delle icone che mi mettevano paura nell’infanzia.
La maestrale chiesa sembra semplice, forse perché la massima importanza è riservata alla cupola all’interno, che viene chiamata Risurrezione di Cristo. Quando passo e mi fermo al mattino vicino ad essa mi piace chiamarla Santa Sofia di Tirana, mentre all’interno al di sotto del mosaico davanti agli occhi Risurrezione di Cristo. Vista dall’esterno, per quanto riguarda il carattere e la creazione assomiglia a Santa Sofia, la cui testa è stata presa e portata a Tirana.

Il mosaico della Cattedrale Ortodossa, di cui buona parte della gente stenta a capirne l’esemplare semplicità, è stato realizzato con maestria dalla coppia Josif e Liljana Dobroniku. Josif Dobroniku lo possiamo trovare anche al centro di Tirana come uno dei co-autori del mosaico nel Museo Storico Nazionale. Il cielo di Cristo Onnipotente o Pantocratore è stato creato azzurro e placido dove si separano i petali di luce e di lato si distribuiscono 12 petali celesti con 4 tonalità occupando una superficie di 700 m² che ammirevolmente donano una tranquillità imponente, celeste che viene dall’alto, circondato da 52 finestre. Qui, dove mi muovo e mi fermo, non mi ostacola la vista un lampadario bronzeo, con una regale corona con non tante spine appeso ai lati della corona per non ostacolare la vista verso gli occhi e la situazione di Cristo. Egli appare proprio come dovrebbe essere, tra la Divinità e l’uomo, né severo né giudizioso dall’alto del suo potere divino.

Vedo che il mosaico predomina e non ti rendi conto del suo potere cristallino nel XXI secolo, perché si manifesta e scompare all’improvviso, proprio come tu non sai che qualcuno ti sta osservando dal quale dovrebbe rivolgersi anche il credente in una cupola che all’esterno è profonda, mentre all’interno si trasforma in meno di una mezza sfera posta al di sopra.

Ho sentito molte persone a cui non piace la Cattedrale, perché essi sono abituati alle nostre chiese con tre navate e la concepiscono in modo più classico, diverso dalle posizioni nell’arte bizantina.
Il Pantocrator espande la famosa benedizione con il Vangelo sulla mano sinistra, benedicendo in nome del Padre, del Figlio e dello Spirito Santo. Avvolto dai colori base nella canonica della pittura bizantina e teologica sul rosso che simboleggia il divino che viene dall’alto, mentre il blu è segno della terra e si avvicina al lato più umano venendo dall’alto con addosso il terreste.

Continuo ad osservare Cristo sul mio viso, sembra davvero affettuoso e reale, imparziale in una lontananza che si avvicina senza incutere paura nei suoi confronti e per i tuoi peccati! Inizialmente ero venuto a sapere che la cupola sarebbe stata di vetro, ma nonostante ci siano stati dei problemi nella sua costruzione, la coppia Dobroniku ha trovato una splendida soluzione raffigurando Cristo nel cielo immortalato nel mosaico cristallino con le quattro tonalità del blu. Il Mosaico è stato eseguito con oro di diversi colori, oro bianco, giallo, oro di colore bronzeo scuro e chiaro. Nella Cattedrale regna un silenzio di quelli che ti fanno abbandonare qualunque lavoro e mettersi a scrivere e leggere.

Josif Dobroniku non è poi tanto dimenticato dal mosaico, perché il suo lavoro lo ritroviamo anche al centro di Tirana in un tempo in cui i mosaicisti venivano pregiudizievolmente considerati come artigiani. In realtà, qualcuno che ha studiato o letto qualcosa sui colori e l’iconografia avverte qualcosa di diverso, di neobizantino sia nel mosaico sia nelle icone.
Il mosaico sembra essere lontano e avvicinarsi, perché il simbolo di Cristo che riporta non è soltanto un simbolo di religione e fede, ma una soluzione a quello che vogliamo, alla perfezione, alla sovra bellezza e alla verità …

Ora decido di uscire dalla Maestrale Cattedrale. Alla mia sinistra, sotto le scale al primo piano del sottosuolo si trova la libreria. Quando entro per comprare dell’incenso, la commessa si sorprende del mio acquisto, vedo sugli scaffali un libro intitolato “Il grande mosaico dei Balcani”. Mi siedo a sfogliarlo con della musica bizantina come sottofondo, la quale mi sembra provenire oltre i muri da un coro che suona nella stanza accanto, ma in realtà proviene dal computer della commessa. Apro il libro dal grande titolo e la pagina 17 cita: lo sfondo blu era composto da 21 tonalità e ciascuna tonalità conteneva al proprio interno 3-4 sfumature. Il rombo stesso presentava 4-5 sfumature. Il cerchio al centro della cupola (con diametro 8 metri e di superficie 49 mq) fu diviso in quadretti da 20-30 cm e le pietre colorate furono ordinate tramite commissione, perché non facevano parte del catalogo della società veneziana “ORSONI” che produce pietre. Una pietra blu del mosaico aveva dimensioni 8×13 mm e larghezza 4 mm. In un solo m² del mosaico furono collocate all’incirca 1000 pietre a seconda delle sfumature stabilite nella bozza del progetto. 1 m² del mosaico di colore dorato pesa 10 kg, mentre 1 m² del mosaico di colore blu pesa 14-16 kg. L’oro usato per il mosaico è di quattro tipi: oro bianco, oro giallo, oro di colore bronzeo scuro e chiaro. Le loro piastrelle sono sia piatte sia con rilievo. Così sullo sfondo, soprattutto dietro la figura del Pantocrator è stato usato l’oro piatto, mentre ai bordi quello con rilievo. Con rilievo sono anche le pietre dorate usate nei 12 raggi della cupola che si diffondono a partire dallo sfondo dorato del Pantocrator. Le stesse pietre dorate con rilievo sono state usate anche nel tamburo sottostante dove si appoggia la cupola. Nell’aureola è stato usato l’oro di colore bronzeo. Esco dalla perfezione e dalla bellezza, l’orologio sovrastante e le campane hanno suonato ben tre volte per la città.

Tradotto per AlbaniaNews da Daniela Vathi

TË Ç’NDERUAR POLITIKANË, GËZUAR 1 PRILLIN

Dikur në një shtëpi publike kur dikush sapo mbaron atë që donte, nxjerr paratë dhe paguan. – Hej po këto paratë e tua janë false, i thotë vajza. Ndërsa ai: – Pse seksi yt nuk ishte fals? Është po e njëjta lëvizje karakteri edhe tek ne, më jep, të të jap dhe në fund të dyja anët, populli dhe politikanët, nuk meritojnë asgjë për ata që e kuptojnë se kur vjen koha të votosh, ti nuk do asnjërin! Ose do edhe të grisësh votën, ta shpallësh atë të pavlerë, sepse kërkon një mënyrë për të mos u vënë me asnjërën palë! Në festën e mashtrimit, dora nga sipër tashmë më e madhe se ata vetë është lëvizësi i palëvizshëm, është ndreqësi i ndreqjeve, dhe mbi të gjitha, gabuesi i pagabueshëm në një lodhje zhgënjyese që meriton të ndërrohet jo për arsyen se të heqësh njërin duhet të votosh tjetrin. Nëse duhet të votojmë njërin që të heqim tjetrin, atëherë kjo do të thotë se unë dhe ti jemi përsëri të dënuar për të bërë një gjoja zgjedhje e për të kuptuar pasojën me premtimet që rifillojnë.

Në të vërtetë ata sot duhen uruar, të nderuar politikanë rigëzuar 1 Prillin, festën që mashtrimi juaj nuk është se na bën shumë përshtypje me rutinën. Ata i kanë të gjitha vitet prandaj sikur nuk u shkon të mos lihet një festë, sepse këta tanët, ashtu si edhe të tjerët e sërës së tyre, vuajnë nga kompleksi i pinokëllokut. Pinokët tanë, pasi janë fabrikuar nga një kohë e hershme që përkëdhelen nga të gjitha sistemet janë bërë tashmë marioneta dhe lëvizen edhe nga më lartë: ose janë paravendosur. Ashtu të punuara nga një dorë, që janë kaq të shpifur, afrohen dhe na lypin votën sa herë duan, ndërsa ne kuptojmë se edhe në këto zgjedhje ata do të na hipin sipër edhe për katër vite të tjera. Mos o Zot të jemi përsëri kaq idiotë sa të dinë të na mashtrojnë bukur për të na e marrë votën edhe këtë herë! Eh tashmë nuk dinë se çfarë mashtrojnë. Emmm, kanë festën sot. Le të ç’festojnë, se nuk u bë asgjë e keqe për një ditë të caktuar. Pse ç’festën në Kuvend do ta bëni, po edhe gotat atje do t’i ç’trokisni?! Eh kur trokasin ata votat edhe gotat, përcaktimin e ditëve tona në të gjitha ndikimet dhe mendimet e kanë marrë njerëzit mediokër, me një hijeshi perëndish për të marrë vota nga ne më të thjeshtët, e deri te varfëria që ata të shtojnë peshën e pasurisë, me arsye mburojën nga njëri-tjetri.

Të lincecuarit për mashtrime kombëtare por edhe ndërkombëtare duhet ta shkruajnë sa më shpejtë në kalendar se kjo është dita e tyre. Ose në arsyen se janë në mendje me këtë gjë dhe nuk i përkushtohen kësaj dite! Më kujtohet një natë janari, kur kaloja në bulevard para zyrave të Kuvendit, dhe nuk po i besoja figurës që pashë se disa nga dritat e zyrave ishin ende ndezur. Më saktë ora ime shënonte 3:00 e natës. Të punojnë vallë kaq shumë! Në tri njësi matëse, reflektim, rebelim dhe rikrijim këta njerëz na e shpifën sepse ne mendojmë më shumë për gjërat tona dhe gjashtë muaj para datës së votimit rebelohemi vetëm në ditën e zgjedhjeve dhe rikrijojmë vetëm punët tona. Në orën e tyre tashmë duan të marrin më shumë. Dhe çudia urbane është se në këtë ditë, ata nuk gënjejnë fare! Mos vallë e doni pushim se me siguri ju pëlqen kjo ditë. Sa u shkon! Propozimi i radhës vjen për kryeulëritësen dhe traumatikët brenda perandorisë por edhe të tjerë që bëjnë të kundërtën në Kuvend që 1 Prilli të vendoset në kalendar si festa e politikanëve tanë aty ku as më pak e as më shumë, as një mendim i ri me më shumë klounë se burra e ato pak gra, që nuk janë më larg se burrat tanë të shumtë në politikë. Një ç’gëzuar për ju! Na u qelb ekrani nga fjalë të kota e premtime plotboshe me njolla. Sepse në shqiptarostanasit do të mbetemi përsëri të marrosur nga fjalët e tyre dhe vështirë të themi që ka një shoqëri protestash që di të reflektojë.

Të nderuar politikanë që visheni me kravata, më shumë se në shtëpinë e klounëve të Kuvendit, pikërisht aty në botën tuaj tashmë më të lartë se kjo e jona, përpiquni të thoni ndonjë mashtrim edhe në këtë ditë, se jo për gjë po ju shkon shumë. Pastaj edhe qetësia mediatike nuk do quhej pa ju. Të nderuar politikanë gëzuar 1 Prillin, le të jetoni ju më mirë, le të jenë fytyrat tuaja më të ushqyera, le të jenë fëmijët tuaj më të përkëdhelur, le të keni ju makina e shofer edhe kur shkoni për vizita e pushime e shumë si këto në etj… Sa kënaqësi keni, kur e merrni votën e më pas përmjerrni dhe përhumbni imazhin e shqiptarit të thjeshtë duke kujtuar se njëri por edhe të gjithë bëjnë të jenë perënditë. Kot nuk e ka ai shoku im shofer që vazhdon e thotë: Sot vallaj është turp të merresh me politikë. Shikoni se ç’bëhet me ata që drejtojnë stanin. Janë ulur përballë njëri-tjetrit. Kanë marrë një tryezë të madhe me këmbë të larta, dhe qytetarët qëndrojnë poshtë për të kapur çfarë të gjejnë, por edhe atë që u bie nga sipër. Nuk ndihem qytetar i këtij shteti, unë i jap shtetit, po shteti çfarë më jep mua? Mos gëzuar festën! Për të gjithë llojet që festojnë sot, është vështirë që plehrat të pastrojnë plehrat, prandaj këto të fundit pastrohen pothuajse nga njerëz të pastër. Për llojet që gjenden kudo, anës një lumi apo në mal, nuk ka rëndësi, plehrat janë kudo si anembanë Shqipërisë por edhe në të gjithë Parlamentin.

Në një fundmbrëmje kur të gjitha ndodhitë më kishin mbaruar, ulem në një nga kafetë afër punës sime. Me vjen afër një deputete me shumë role të tjera bashkë me të shoqin. Duke mos më parë sepse unë isha në një si kthinë, prej moralit të asaj dite kuptova se gjërat nuk po shkonin mirë edhe nga biseda e një nate më parë në TV. Pasi ndanë bashkë çfarë duhej bërë, ajo i thotë të shoqit: – Nuk i kemi fare mirë detyrat, edhe nëse i humbim ato mut zgjedhjesh, duhet të gjejmë gënjeshtrën më të saktë për datën 24.

Gazeta Shqip
1 Prill 2013

Rishfaqet kotësia e Onufrit në Galerinë Kombëtare

Ndoshta të ëndërrosh është një lloj justifikimi në mungesë i çdo dite për kohën në kokën e artistëve të rinj?! E gjetur kështu nga Daniele Capra në të 19-tën herë të këtij Onufri, të cilit nuk i vihet aspak faj se e kanë marrë dhe i kanë thënë eja bëj diçka të shpejtë, nga ku punët e zgjedhura në ekspozitë i kalojnë nga zyrat e galerisë kombëtare e më pas ai bën një biçim zgjedhjeje, ku dëshira për të parë një fantazi në artet pamore nuk bëhet aspak reale për gjendjen e Artit në të cilën jetojmë dhe shohim ne...! Onufri i këtij viti vendoset për nga ngjashmëritë boshe njësoj me vitin e shkuar, por edhe me vitet e tjera të fundit nuk është se dallon duke u bërë nga veprimi si ekspozita e kohës së pakët, si vlerësim për të të thënë nëse je i dobët duhet të marrësh pjesë në të duke mos shfaqur asnjë model të ri për nga koncepti pamor! 

Ditën e parë të hapjes së kësaj asgjëje, kish jo më pak se 100 njerëz të mbledhur në hollin e galerisë kombëtare! Nëse futesh brenda, mund ta llogarisësh orën për të parë ekspozitën në jo më pak se 20 minuta! Kuratori i këtij riveprimi nuk ka kokrrën e idesë mbi gjendjen Artit tek ne, ashtu si edhe një pjesë e mirë e atij apo atyre prej të cilëve Capra duhet të paguhet është më pak se mbajtja  që e kanë katandisur këtë galeri si në kioskat me qofte anës saj! Nuk është faji im që duhet të shkruaj me kaq shumë “nuk”. Po përpiqem të them se cekëtinat e ditës dhe imagjinatës nuk mund të mbushen të gjitha nga Arti, por nëse ti shkon për të parë një ekspo nuk mund të dalësh më bosh se rrugët e Tiranës dhe koha në të! 

Pasqyrimi shpirtëror i kësaj ekspozite nuk është të paktën as edhe një përpjekje për të qenë më mirë se vitet e tjera! Madje edhe artistët e rinj pjesmarrës me video që të lodhin e që nuk thonë asgjë, me teknika pikturash si të gjetura tek ndonjë qendër komerciale, skica të mira por me ide të para, teknika fotografie si gjoja mundësi, stisje fotosh që lënë vendin e tyre veçmas si më ndryshe duke ushqyer kotësinë e tregimit apo edhe të narracionit pamor mbi të! Punët janë të zgjedhura dobët, nuk paraqesin asgjë nga ajo që është thënë, sepse të paktën “Ndoshta të Ëndërrosh” nuk tregon pamoren e këtyre punëve, perveç se ndonjërës por që edhe ajo mëvetësohet ndryshe, por jo se është më e mira! 

Nuk e di kur duhet të kem të drejtë, por duket se në këtë vend po i dhjesin dhe po i politizojnë të gjitha, edhe artin pamor!

 

Nëse kuratori ka zgjedhur që ftesat të kenë imazhin e një fotoje të ekspozitës, mos do të thotë kjo se ajo do të jetë fituesja e këtij viti?! U bë kohë ku nuk mbahet mend që të shoh një ekzpozitë në galerinë kombëtare dhe prej saj të dal i kotë, në po ato ndjesi që përjetoj pas shfaqjes në teatër, apo nga ndonjë film në kinema! Në shoqërinë e tej mbushur nga televizioni dhe minutat virtuale, të vjen dëshira që në datën e caktuar të shkosh të shohësh një ekspo prej së cilës nuk më duhen më fjalët, por vetëm imazhet pamore. E më pas edhe mund të detyrohem prej fantazisë për të parë emrin e atij apo asaj se kush e ka bërë veprën…! Hap ku emri i artistit pjesmarrës thotë më shumë se puna e paraqitur! 

Duhen shuar polemikat se ne tjetër themi dhe tjetër bëjmë, tjetër jemi në studio, dhe të tjera punë na zgjedhin për të ekspozuar në një institucion me vlera të thyera kombëtare...! Çfarë më duhet të bej?! Në galeri hyn dhe sheh më shumë se asgjë! Disa punë me varfëri të zgjedhura keq, të cilat nuk justifikojnë aspak kohën e gjendjes së Artit tek edhe vetë ata që janë zgjedhur për këtë shfaqje kohore që më shumë duhet të na bëjë të mendojmë se çfarë po bëhet me artistët e rinj! 

Në Shqipëri është krijuar një grup artistësh leshi, të cilët ftojnë gjithmonë e më shumë njeri tjetrën në çdo aktivitet që mund të ketë kjo galeri kombëtare! Onufri i galerisë kombëtare nuk është më aspak një lëvizje nëpër studiot e artistëve, ku nuk njihet më nga publiku se çfarë bëhet me artet pamore në Shqipëri e që shpesh herë më duken si mjete individualiste që nuk dinë dhe as nuk duan të flasin. Kjo ekspozitë e përvitshme nuk duhet të mbaj më emrin e Onufrit të madh, ose ta përmirësojnë. 

Nuk ka më përbetim të harruar nga mendimi, sepse edhe në këtë ekspozitë të ndrydhur si me fare pak dëshirë, nuk ka eros! Zotërucër që prisni pemët se ato ju zënë pamjen e institucionit tuaj, mos na e shisni naiven e kotë për mundësi!

Eljan Tanini 

Janar 2013 

Foto 1: Zgjedhur si imazhi i këtij edicioni prej kuratorit Daniele Capra, nga Marjana Kostandini

Foto 2: E punuar për dikë që i takon

Fotoreporteri shqiptar i luftës

26, dhe një shqiptar në mes të luftës

Ishte qershor 2011 kur e kam takuar fare rastësisht në protestën e parë të një grupi të rinjsh, në atë tipit “Vërshoni në rrugë”. Dukej si i huaj me aparate ndër duar që po na fotografonte! E më pas kur mbaroi protesta, u ulëm diku pranë një shatërvani të tharë te Piramida. Pasi të gjithë mbaruam me idetë tona, ai filloi të fliste për mënyrat që të dilnin edhe të tjerët në rrugë, që të bëheshin sa më shumë protesta të tipit Ocuppy në Tiranë! Aty rifilluan fjalët edhe për Pranverën Arabe, pasi të gjithë donim vetëm të dëgjonim! Ka më shumë se një vit që dua të bëj një intervistë me të. Vudi nuk të jep aspak përshtypjen e një shqiptari, as nga e folura, por as nga pamja! Nëse shikon në “Google” për emrin Vedat Xhymshiti, do të gjesh një sërë fotosh nga vendet më në rrezik. Prej një lloj pozitiveje që ai ka si karakter, më çudit fakti se si e sheh anën e luftës! Në një pritje të gjatë për më shumë se disa pyetje që kanë lidhje me fotoreportazhin, tani jam përballë me të.

Origjina juaj është nga Shqipëria e sipërme, pra Kosova, apo këtej nga Shqipëria e poshtme?

Unë jam shqiptar, jam me origjinë nga Shqipëria e sipërme, pra veriore.

Si nisën kontaktet e tua me mediat e rëndësishme dhe në cilat vende keni qenë dhe jeni fotoreporter? Si e nisët një punë të tillë, nga rastësia apo prej një dëshire më të hershme? 

Isha duke vijuar studimet e gazetarisë, dhe që në thelb të kësaj kisha interesim për luftërat në mes të njerëzimit. Kur fillova të interesohesha më shumë për konfliktin e pandalshëm në rripin e Gazës apo në territorin e okupuar palestinez, atëherë lëviza në një angazhim, i cili është mbikëqyrur nga agjencia amerikane “Zuma Press” si punë e kërkuar nga prestigjiozja amerikane “The New York Times”. Më pas shfleton faqet e lajmeve, hulumton paraprakisht për zhvillimet e konflikteve dhe varësisht nga përmbajtja e tyre zgjedh ku dëshiron të shkosh, përgatitesh, njofton redaksitë, deponon propozimet dhe vazhdon… Kam mbuluar deri më tani Rripin e Gazës, Bregun Perëndimor, konfliktin ruso-gjeorgjian, si edhe Pranverën Arabe, që nga Tunisi deri në Egjipt. Që nga muaji maj deri më 20 gusht kam raportuar nga lufta civile në Republikën Arabe të Sirisë. Kam punuar për shumë media europiane dhe amerikane: “Der Spiegel”, “International Herald Tribune”, “Zuma Press”, “Sipa Press”, “Polaris Images”, “Die Welt”, “Die Presse”, “Swiss Sunday TIMES”, “Daily Telegraph”, “NYTimes”, “Al Jazeera English”, EPA, AFP, APTV etj. Kjo ka qenë dëshirë e hershme, tani për tani nuk mund të jap dot detaje, por historia e kësaj pune është e lidhur me luftën e Kosovës.

Pas kësaj bisede, keni ndonjë vend se ku do të niseni?

Jam i vetëdijshëm për rrezikun vdekjeprurës që më pret, por po e ndiej se kjo është rruga më e drejtë që më duhet të ndjek, sepse duhet ta përfundoj këtë hulumtim. Duke shpresuar që asnjë vend tjetër pas Republikës Arabe të Sirisë nuk do të kenë nevojë për reporterë të cilët do të duhej të ishin dëshmi e përjetimeve të tyre të përgjakshme. Në këtë rrugëtim thuajse asgjë e papritur nuk mund të më ndodhë, minimalja ka të bëjë me mundësinë që të shpëtoj për ta rrëfyer tregimin, si dhe rreziku i radhës, i cili mund të jetë vdekja, ajo që vjen për të më takuar. Është luftë dhe e mundshme që të vritem, pasi atje ku do të shkoj këtë herë ka më shumë rrezik se në të gjitha zonat e tjera ku kam shkelur më parë. Por unë me vetëdije po nisem drejt këtij rrugëtimi, pavarësisht vështirësive. Për pak ditë do të nisem për në Kosovë dhe shpejt do të kthehem në Republikën Arabe të Sirisë, por kjo do të ndodhë pas disa takimeve me kryeredaktorë të lajmeve ndërkombëtare të revistave mujore europiane që do të organizohen në Zurich të Zvicrës, Hamburg të Gjermanisë dhe në Londër.

Përse duhet ta vini kokën në rrezik sot, për emër? Apo? Ju ka kapur ndonjëherë paniku ose kriza e momentit gjatë kohës që bëni foto, pra diçka rreth ndonjë rreziku që nuk keni ditur se ku të shkoni?

Po, dhe kjo ndodh atëherë kur me partnerin (gazetarin) që je në terren ke mungesë koordinimi dhe futesh drejt e në panik, që ne ndryshe e njohim edhe si vetëvrasje. Në luftë nuk ka rregull, kush vdes dhe kush jeton, në luftë të gjithë vdesin thotë Isak Njuton, të gjitha luftërat janë vdekjeprurëse dhe si rrjedhojë të rrezikshme, por lufta civile në Republikën Arabe të Sirisë, është lufta me një shkallë jashtëzakonisht të lartë të rrezikshmërisë. Të bësh gazetari të pavarur sot është një nga profesionet me fitim më të ulët, nuk e vëmë kokën në rrezik për famën e emrit… Kjo është për shkak të asaj që ne gazetarët apo fotoreporterët e pavarur e ndiejmë obligim njerëzor të hyjmë atje ku nuk futet njeri për të raportuar. Siç dihet tashmë në thuajse të gjitha konfliktet e shekullit 19, 20 dhe 21 lajmet dhe fotografitë e para që kanë arritur për publikun e gjerë ndërkombëtar janë ato informacione të cilat janë raportuar nga reporterët e pavarur.

Flasim pak për gjendjen e kohës në luftë. Cila është për Vudin, koha që mbart kujtime më të bukura? Duket që nuk keni frikë për jetën tuaj! Kur e keni parë veten ndonjëherë në shumë vështirësi, thyerje aparati, rrahje etj.? 

Më 28 maj, të këtij viti, pasi jemi ndjekur nga një helikopter në qytetin verior kufitar të Republikës Arabe të Sirisë, më janë dëmtuar pajisjet nga copëzat e betonit që më kanë goditur mua dhe pajisjet; e si rezultat i predhave që godisnin shtëpitë nëpërmjet të cilave ne vraponim për të shpëtuar kokën. Pajisjet më janë dëmtuar në tri raste edhe në Kosovë, dy herë nga Policia e Kosovës, të cilët patën ndërhyrë dhunshëm duke dashur të shkatërrojnë edhe dëshmitarët e akteve të tyre të dhunës e që në këtë rast ishim ne mediat, si dhe në rastin tjetër pajisjet më janë shkatërruar nga serbët lokalë të veriut të Kosovës derisa po i mbuloja zhvillimet konfliktuoze atje. Frika për jetën është ajo që më mban të gjallë. Derisa njerëzimi vazhdon të vrasë njëri-tjetrin, nuk mund të mbaj mend ndonjë kohë e cila potencialisht mbart kujtim të bukur.

Si e nisni ditën, si punoni?

Dita ime nis me një shikim në dritaren time, e cila shikon nga lindja e diellit, por jo çdo herë e nis aty. Gjithsesi, vazhdoj me vizitën e parë të mëngjesit në tualet për të vazhduar më pastaj në laptopin tim, me qëllim që t’i lexoj porositë e mundshme të ardhura në postën time elektronike, e pastaj e vendos axhendën ditore. Nëse ngjan që nuk kam ndonjë ngjarje për të mbuluar, atëherë vendos mendjen ose të lexoj gjatë ditës librin të cilin jam duke e lexuar, ose të vazhdoj të shkruaj kujtimet në ditarin e librit tim të jetës.

Një foto mjafton për të kuptuar gjatë, si do e shpjegonit këtë? Me çfarë aparati punoni dhe më shumë jetoni mes luftës apo paqes?

Unë përdor Canon 1D Mark II. Kam dy trupa. Njërin e bleva vetë nga ndihma që më dha Rory Peck Trust, dhe tjetrin ma ka dhënë Jani Jançe, si mbështetje për mua dhe punën time. Jani është fotograf shqiptar që jeton në Londër. Një foto mjafton për të kuptuar një moment, por jo gjithë momentet e tjera. Që nga fillimi e kam nisur me Canon, dhe me atë vazhdoj, asnjëherë nuk më ka dëshpëruar dhe nuk kam arsye të ndryshoj mendje për ndonjë brand tjetër, gjithsesi është vetëm një pajisje teknike, me të cilën ti realizon qëllimin tënd të regjistrimit dhe dokumentimit të reportazhit tënd si gazetar në terren. Unë jetoj në luftë për të provuar të gjej pak paqe brenda vetes sime. Por, rrallëherë e gjej. Në shtëpi pranë miqve dhe familjes jam maksimalisht 3 muaj brenda një viti. 

Është më shumë se e vështirë të ndryshosh brenda një regjimi të dhunshëm. Çfarë pritet të ndodhë tani në Siri?

Është e vështirë kur nuk e provon, por nuk është aspak e vështirë atëherë kur ke filluar të veprosh kundër regjimit të dhunshëm. Derisa ti nuk vepron kundër regjimit, regjimi nuk ndalon së vepruari ndaj teje, dhe mundja nga regjimi deri në kuptimin psikologjik të saj, është tmerri që kalon përtej njerëzimit. Por lufta civile në Republikën Arabe të Sirisë nuk ka të bëjë vetëm me të drejtat njerëzore. Ajo ka të bëjë edhe me anën tjetër të medaljes, është lufta e llojit të vet për arsye të besimit në mënyra të ndryshme brenda një religjioni, tutje nuk mund të konfirmoj asgjë, sepse komplikimet sapo vazhdojnë e rriten dhe shumë gjëra po dalin në pah; tani për tani është shumë e vështirë të konfirmohen arsyet përmbajtësore, të cilat pa dyshim se pas pohimeve edhe duhet të argumentohen, por kjo është diçka që mbetet të shihet.

Disa thonë se reporterët e luftës janë rreth pesë herë më të ndjeshëm ndaj problemeve që lidhen me shëndetin emotiv se, një pjesë tjetër e popullsisë… E vërtetë?

Kjo është e saktë, por për dallim nga të tjerët ne jemi të ndjeshëm për viktimën e faktorit njeri, nga çdo anë që shkaktohen dëme njerëzore ne e përjetojmë shumë rëndë. Pra këtu nuk zgjedhim se kush ka dhe kush nuk ka faj, mjafton që i lënduari ose i vdekuri të jetë krijesë njerëzore.

Jeni shumë i ri dhe po e bëni këtë punë! Kur imagjinoj që jeni afër moshës sime dhe ka të tjerë që nuk bëjnë asgjë, të kap një faj vetjak! Për sa kohë do të vazhdoni ta bëni këtë punë, nuk e di a keni fëmijë, jeni i martuar? Si është familja juaj?

Unë nuk jam i martuar. Të bësh këtë punë që bëj unë, është vështirë të gjesh partneren që së paku provon të të kuptojë. Por, ndryshe si familjen time i përshkruaj shumë lehtë njerëzit me të cilët jetoj në luftën për paqe ose në paqen për luftë.

A mund ta themi se po jetojmë në epokën e fotografisë?

Thuajse të gjithë posedojnë aparate fotografike, por kjo nuk do të thotë aspak se ne po jetojmë në epokën e fotografisë. Nuk mund të jenë të gjithë fotografë, njësoj si nuk mund të jenë të gjithë kamerierë, apo presidentë ose shkrimtarë. Unë jam 26 vjeç, këtë punë e bëj që nga viti 2008, dhe vazhdoj ta bëj deri kur nuk e di. Duke qenë se e duam shumë këtë profesion, ngjan që vdesim duke e ushtruar, por kjo ndodh nëse profesioni na do ne të cilët e duam atë, gjithnjë atëherë kur e duam për arsye njerëzore.

Si mendoni, pse ka kaq shumë gjak në vendet që keni shkelur? Me kë dhe me çfarë lëvizni në vendet e luftës?

Në vendet e luftës, kur bëhet fjalë për terren të vijave të frontit, lëviz zakonisht me forcat rebele, përderisa jam jashtëzakonisht i interesuar edhe për rrëfimet e tregimeve dhe përvojave të civilëve, duke u munduar kështu të kuptoj efektin që bën lufta në jetën e njerëzve të thjeshtë, të cilët janë vetëm viktimë e kohës së luftës. Por unë lëviz edhe me një makinë të vjetër të bardhë e tipit 1949 Plymouth 4-door sedan dhe me një motor Honda Astra 90. Është vështirë të gjendet edhe një PSE. Interesimi i perëndimorëve për të krijuar tregun e lirë dhe nevoja e popujve për t’u çliruar nga tirania represive gjithnjë po gërshetohen njëra me tjetrën. Gjithnjë po mjafton një shtytje e vogël qoftë nga jashtë qoftë nga rajoni që të fillojnë kryengritjet paqësore, të cilat jo pak herë përfundojnë me kryengritje të armatosura, pasojat e të cilave rëndojnë vetëm mbi njerëzit e thjeshtë e të paarmatosur.

Nga bisedat me ju, dua të di pak më shumë për historinë e fëmijës në çantë! Ma rrëfeni edhe një herë.

Ishin vetëm pak momente, pasi avioni sulmues tokësor Sukhoi i prodhimit rus, i cili përveç që është shkatërrues është edhe i zhurmshëm, kishte sulmuar në pjesën jugore të lagjes Salahedin të Aleppo’s më 18 korrik 2012, prej nga shumë familje kishin vendosur të zhvendoseshin dhe të lëviznin drejt veriut të Sirisë. Për të vazhduar më tutje në kampet e refugjatëve në Turqi, por për të kaluar drejt veriut, këto familje duhej të kalonin përmes rrugëve që potencialisht mund të kishte forca qeveritare, pasi që pjesa jugore e Salahedin ishte pjesërisht nën kontrollin e forcave qeveritare. Një fëmijë rreth 7 vjeç u traumatizua rëndë nga zhurma e goditja, dhe nuk ndalej duke qarë. Prindërit nga frika e futën fëmijën në një çantë, pas 30 minutash nuk dëgjohej më se qante. Unë hipa në kamionetën e tyre të vogël dhe shtiresha të isha civil me të meta psikologjike, në rast se forcat do të na ndalonin. Ishim me shumë fat që nuk na ndaluan askund, ndërsa arsyeja pse të voglën e futën në çantë kishte të bënte me qëllimin që të lëviznim nga jugu drejt veriut në mënyrë sa më diskrete: kështu së paku ishte arsyetimi i prindërve. Pas 2 orë rrugëtimi kam hapur çantën dhe e kam gjetur vajzën e vogël të alivanosur. I kam hedhur ujë dhe kam goditur pjesën e vozitësit në kamionetë duke kërkuar nga babai i saj që të shikonte vajzën, të bënte diçka, ata u ndaluan, i hodhën ujë dhe ajo u rizgjua. Por nëna e saj u tmerrua kur e pa ashtu aq sa nuk vdiq aty. Shpëtuan të gjithë, ata tani janë në kampin e refugjatëve në Turqi.

Ka shumë gjëra që duhen shkruar me patjetër, dhe besoj se keni ndërmend të shkruani një libër me reportazhe. Sa është koha që duhet të qëndroni në zonat e luftës? Zakonisht ku rrini dhe deri kur keni ndërmend ta bëni këtë profesion?

Po, madje jam duke ndjekur një temë shumë interesante krahas raportimit, uroj që të mund të jetoj për ta rrëfyer tregimin, pasi më duhet të kthehem përsëri në Siri. Kur lëviz nëpër zona të luftës preferoj të bashkëjetoj me civilët, pasi gjithnjë jam i interesuar për të dokumentuar përjetimet e tyre, por në shumicën e rasteve jam i detyruar, për shkak të rrethanave, të bashkëjetoj me civilët e armatosur. Unë nuk kam shtëpi. Jetoj në askund dhe gjithkund. Do ta bëj këtë profesion deri atëherë kur profesioni do të fillojë të më urrejë. Në luftë është normale dhe e zakonshme të qëndrosh jo më shumë se 3 deri në 6 javë maksimalisht. Krejt kjo për shkaqe të shëndetit mendor e psikologjik, si dhe për shkaqe sigurie.

Kanë tentuar të të vrasin ose probleme që dalin rrugës dhe nuk kanë zgjidhje tjetër, pra nga ato kohët që duhet të dorëzoheni me patjetër? Ku, në cilin vend keni pasur probleme me jetën?

Probleme kam pasur dhe kam kudo! Në Kosovë, në Tunizi, në Egjipt dhe së fundmi edhe në Siri. Unë jam goditur me 2 plumba nga një snajper i kalibrit 7.62 mm. Kam qenë shumë me fat që plumbat më kanë goditur në pllakat mbrojtëse të një jeleku antiplumb, sepse pika goditëse ka qenë në distancë ndoshta në afërsi prej 1,000/00 metra.

Për ne që shohim ndodhitë vetëm nga ekrani, çfarë është frika e një reporteri lufte?

Frika është elementi psikologjik i reporterit të luftës që e mban atë të gjallë. Të frikshme janë edhe zërat e avionëve sulmues, të tmerrojnë fare. Pastaj sulmet me mortaja dhe artileri tokësore. Madje atje ku kam qenë unë ka edhe nga ata që janë civilë të kontraktuar nga ana e qeverisë dhe departamentit të mbrojtjes dhe inteligjencës. Ata me një fjalë janë vrasës me pagesë. Duhet të sjellin koka njerëzish në zyrat e policisë ose kudo që të jenë marrë vesh me shtetin. Sipas tyre, merrnin rreth 50 USD për kokë njeriu. Më kujtohet rrëfimi i një burri sirian që pat mbetur pa bukën e shtëpisë. “Unë nuk kisha ku të punoja, kam mbledhur kanoçe dhe hekurishte. Lufta më solli në atë pikë që njerëzit nuk konsumonin më pije me kanoçe dhe nuk kisha nga të merrja. Doli fjala se shteti po paguan mirë për një kokë njeriu. U lajmërova në një pikë ku po patrullonte ushtria dhe kërkova të punësohesha. Më thanë se një kokë nga ata që janë në kryengritje do të ma paguanin me 50 USD, fillova të kërkoja në mos mund të gjeja koka të vdekura e t’u dërgoja, por nuk gjeta, duhej të vrisja. Fillova të vras, i vrava tre njerëz që gjeta në lagjen që ishin të piketuara nga qeveria, u mora kokat dhe u dërgova autoriteteve dhe ata më paguan 150 USD. Ky burri që rrëfente tregimin e tij, ka qenë i burgosur i Ushtrisë Çlirimtare të Sirisë, UÇS-ja. Ata thoshin se nuk kanë argumente që dëshmojnë deklaratën e tij, por e kanë me konsideratë, sepse ky ka rënë pishman për atë që ka bërë.

Çfarë do të thotë për ty të bësh foto në vendet e luftës? Mos është realizimi i një ëndrre?

Të bëj foto në vendet e luftës për mua do të thotë të qenët dëshmitar i krimeve të kriminelëve, të cilët angazhohen për të vrarë njerëz, dhe njëkohësisht, që është më e rëndësishmja, mision jetësor për të thirrur njerëzimin për t’u ndërgjegjësuar që të zgjohemi nga gjumi dhe të parandalojmë tragjedi të tilla. Nuk jam as i pari e as i fundit që jeta më ka bërë përgjegjës për këtë mision, por nuk jam i sigurt dhe jam tmerrësisht i shqetësuar në vazhdimësi, se deri kur do të na duhet të jemi dëshmitarë të tragjedive të tilla të përgjakshme njerëzore. Fotografia që bëj unë do të shpaguhej vetëm atëherë kur në kompozicionin tim të fotografisë nuk do të shihja më gjakun e njerëzve. Ndryshe puna që ne bëjmë mbulohet materialisht vetëm aq sa ne arrijmë të mbulojmë shpenzimet dhe pajisjet tona. Ne nuk mund të bëjmë një jetë mesatarisht të mirë në kuptimin material.

Gazeta Shqip 

19 Shtator 2012

Fotoja që nuk bëhet më dhe Benetton

Banon në Tiranë te Pazari i Ri, në të djathtën rrugë nga busti i Avni Rustemit kur shkon për sipër. Atje ku ka shtëpinë fare pranë ka edhe studion. Është personazh i çuditshëm i cili po të jetonte jashtë vendit do qe edhe më i vlerësuar. Unë kam pasur prej kohësh ca foto të tijat në shtëpi, por nuk e dija që mbanin firmë-shkrepjen G.XH! Ndoshta kjo dëshirë për të bërë një intervistë me të, vjen nga arsyeja e paditur se ato foto të fillim viteve nëntëdhjetë ishin të tijat. Ato foto janë po aq historike sa çdokush do të donte t’i mbante apo të përfitonte prej tyre kohën e ndodhur. Në pamje të parë nuk duket si fotograf, e pse duhet të duket! I thinjur, që nuk e tregon aspak moshën, edhe ai shfaqet si një projektim historie për të thënë ato që duhen shkruar. E takoj poshtë shtëpisë së tij në një pasdite gushti dhe ngjitemi bashkë në studion e fotografisë që e ka bashkë me të birin. Kur flas me të gjatë rrugës pak minutëshe, duke shkuar në studio më thotë se kohën e kalon duke bërë foto, e madje më tregon edhe për projektin e tij të fundit, diçka që ka lidhje me 100-vjetorin e Pavarësisë. Tani jam me Gani Xhengon në fotostudion, ku shkrepjet e kohës datojnë që prej vitit 1970.

Kur është shkrepur fotoja juaj e famshme, ajo qe ne të gjithë e kemi parë më shumë?

Mesambaj mend ishte 7 gusht 1991, rreth mesditës, madje ora duhet të ketë qenë 1 ose 2:00. Ishte një gusht i nxehtë, por edhe një ditë si gjithë të tjerat, duke pritur pak a shumë ato që duhet të ndodhnin.

E.T: Si u gjende në port? Po njerëz që shkonin në këmbë rrugës për në Durrës kishte? A e mban mend si ishte për ty ajo ditë në Durrës?

Ishte kohë e zakonshme, bënte vapë, as që nuk e dija se çfarë do bëja dhe që do të mund të gjendesha atje. Jo vetëm atje, por edhe gjatë asaj dite dhe në kthim njeriu mediton për skenën, apo shfaqjen dhe gjendjen në të cilën u përball atje, apo edhe atmosferën e përgjithshme dramatike. Ishte zymtësi dhe varfëri njerëzish, të cilët përballeshin me vdekjen pas një fije shprese ku fija e shpresës nga larg dukej si një fill i zakonshëm, por në fakt qe një litar për një jetë më të mirë, që gjithmonë mendohej se ishte në perëndim, ku asnjë nuk mendonte për rrezikun e jetës, por vetëm të ikte. Kishte kohë që në Tiranë ishte përhapur  lajmi se nëpërmjet anijeve në Portin e Durrësit, po shkonin drejt Italisë shumë njerëz. Por në fakt, ne nuk është se dinim ndonjë gjë të saktë. Fjalët ishin si avull por asgjë nuk besohej! Unë në atë kohë punoja fotoreporter në ATSH, dhe me të marrë vesh lajmin u nisa. Rrugës, andej në fund të Kombinatit shikoja njerëz të hipur në skoda transporti të zbuluara, të tejmbushura, njerëz mbi suprinën e autobusit, të gjithë vraponin. Midis makinave shikoja edhe njerëz që atë rrugë të gjatë e kishin marrë në këmbë, por edhe me biçikleta. Madje turmat kishin nisur që te “21 Dhjetori” e vazhdonin pak nga pak… As nuk mund ta mendoja se çfarë do të të shikoja kur të mbërrija atje.

Më përshkruaj pak kohën kur u gjende në port, sa njerëz mund të kishte në det? (në këtë pyetje herë-herë mbyll sytë dhe flet)

G. XH: Ishte si një turmë e madhe si në stadium me kurriz nga unë dhe vështrimin në det. Në kalatë qëndronte anija “Vlora” që duhet të kishte aty orë të tëra, sepse në çastin që mbërrita unë ishte e mbushur plot me njerëz, mizëri e turmë që donte vetëm të ikte. Mbi kalatë, por edhe te direkët shquheshin vetëm kokat e njerëzve. Ndërkohë, edhe pse dukej sheshit që në anije nuk kishte vend për të gjithë, por ama nuk kishte vend fare, në det njerëz të tjerë vazhdonin të luftonin me lirinë. Më shumë kishte të rinj, por edhe gra me fëmijë në duar. Më shumë se njëqind njerëz mund të ishin në det! Se ma kujtove tani që po më pyet për detin, ishte edhe një litar i madh i lidhur me bregun dhe kuvertën, ashtu siç duket edhe në foto, madje duken edhe të tjerë që përpiqen ta shfrytëzojnë këtë litar si urë nga toka në anije. Njerëz që zvarriteshin në litar, por edhe që binin, por edhe ata që bënin i mbaj mend që nuk hipnin dot lart më pas, sepse kishte shumë njerëz. Por ndonjë edhe çau!

Si e kuptove se çfarë duhet të bëje, dhe se i gjithë çasti ishte historik, që nuk mund të vinte më… Ky ishte me të vërtetë një eksod i dytë, kështu duhet quajtur?

Po, ashtu duhet quajtur, sepse i pari tashmë kishte ndodhur dhe nuk kishte pikë krahasimi me këtë. Gjatë muajit mars të vitit 1991 me qindra dhe mijëra shqiptarë kishin zbarkuar në Brindisi, por ishin pak. Unë edhe këtë kohë e kam në foto. Në këtë rast bëhet fjalë për rreth 20 mijë emigrantë që ishin të gjithë brenda në një anije, nga ku nuk doja të më kalonte asnjë çast pa mbaruar me gjithë stresin tim për të bërë fotot atje… Në port kishte kakofoni të madhe. Dukej si vend bletësh, grenxash dhe mizash. Humbje po mos të dije se çfarë kërkoje. Si për çudi, atë ditë të gjitha dyert e portit ishin të hapura, nuk dihej pse i kishin hapur! Turmat hynin sikur do të shkonin për të parë ndonjë ndeshje në stadium… Kur mbërrita buzë detit për fat të mirë aty gjendeshin disa stiva të larta, që nuk më kujtohet mirë se çfarë ishin, hipa mbi to dhe prej aty nga e majta në të djathtë dukej se e gjithë vija buzë detit ishte e mbushur rrafsh me njerëz. Një vijë që mund të shkonte pa frikë rreth një kilometër.

Kjo është një ndër fotot e tua më të famshme, dhe shumë e përfolur se shumica e njerëzve nuk e njohin se kush e ka bërë. A e ka kjo foto një titull? Po e kuptoje që po bëje një foto historike, e cila nuk bëhet kurrë më?

Jo vetëm këtë, por unë e kuptova që me fillimin e proceseve demokratike në Shqipëri, dhe me ngjarjet e ambasadave. Isha fotoreporter, të gjithë kishim frikë, sepse fotot tona shikoheshin ende nga sipër. Pra edhe fotot që i bënim, i bënim edhe me frikë. Jo vetëm që fotografoja si i frymëzuar nga ngjarje të rëndësishme historike, të cilat do të pasoheshin me ndryshime dhe data. Unë mendoja edhe për gjendjen time, por ngjarjet ndodhnin për të shkruar histori dhe detyra ime ishte që t’i regjistroja, sepse isha i bindur se ndryshimet do të vinin shpejt. Kishte pak njerëz që besonin kështu, dhe nuk u vinin rëndësi fotove që bënin. Ndoshta kolegë të tjerë nuk besonin në ndryshimet që do të pasonin dhe prandaj nuk u angazhuan. Por shtysa ishte edhe profesionale e më pas edhe politike. Koha e vërtetoi që unë isha menduar mirë në fillim të viteve nëntëdhjetë, sepse pas eksodit të ambasadave unë i kam fotografuar ngjarjet në mënyrë kronologjike.Po, për nga jeta është një ndër fotot e mia më të dashura, është ajo gjendja siç ndihem unë kur bëj foto. Është foto që edhe unë vetë nuk e bëj dot më për shumë arsye! Edhe në albumin tim “Rilindje”, e kam titulluar “DREJT PERËNDIMIT”.

Charles Bukowski shkruan diku se shumica e njerëzve ishin të çmendur, por edhe pjesa që nuk ishin të çmendur ishin të zemëruar. Dhe pjesa që nuk ishin as të çmendur e as të zemëruar ishin thjesht të budallepsur. Më shumë kjo shprehje shkon si pyetje për atë ditë, po njerëzit si dukeshin atje?

Atyre që u kam bërë foto unë, ishin pothuaj të veshur me bluza të bardha, me pantallona teritali dhe xhinse… E ke vetë parasysh nga ekrani atë profilin shqiptar të viteve nëntëdhjetë, ashtu ishin… Zotërohej një atmosferë e zymtë, njerëz që përshëndeteshin me duar, të shqetësuar e të mërzitur. Gra me fëmijë, por kishte edhe nga ata që në det luftonin me detin, mundin, kohën dhe jetën. Ndërsa aty ku kam bërë unë fotot kishte vetëm heshtje, spektatorë të heshtur. Qanin! Pasi fotografova anën panoramike të kësaj tabloje, zbrita dhe po fotografoja edhe njerëz nga afër. Është një foto ku duken dy gra, njëra që ka një fëmijë në krah dhe me sy të trishtë po shikon një burrë para saj, dhe një tjetër grua me sy të kaplyer që vështron drejt meje në profil; duke qëndruar mbi një grumbull hekurishtesh, me sytë të tretur te anija “Vlora”. Vështrimet e njerëzve mbanin trishtim të zymtë. Me ata sy që tashmë u erdhi fati në dorë dhe nuk mundën të bënin gjë me të.

Ka edhe një arsye tjetër, që shumica prej nesh nuk e dinë, madje shumë pak njerëz e njohin që fotoja “Drejt Perëndimit” është e juaja. Ajo mbetet shokuese për liri dhe trishtim, si me dhe pa ngjyra, si shembull për eksod, por edhe për diktaturë… Por ka edhe një fakt tjetër tejet interesant, çfarë ka ndodhur më pas me këtë foto?

Foton bardhë e zi, e gjen në të gjithë shtypin e shkruar shqiptar dhe të huaj të atyre viteve. Madje sa herë që shkruhet për ato ndodhi, fotojadelende sot në skenë. Në vitin 2010 zbuluam bashkë me tim bir se në Flickr, fotografia e 7 gushtit 1991, pra fotoja drejt Perëndimit, është paraqitur në faqen zyrtare të Benetton në Flickr si fotografia më e mirë në rreth 30 foto të reklamës së po kësaj kompanie, foto të cilat janë të përmbledhura në 20 vite. Aty lexuam edhe shënimin se fotoja është anonime, pa autor, dhe në të djathtë të saj shkruhet se të drejtën për këtë foto e ka Benetton. Një foto e cila është përdorur gjatë nga Benetton, kudo ku ka shfaqur reklamat e veta…

Pse fotoja paraqitet në Flickr nga bardhë e zi e manipuluar me ngjyra?

Sipas ligjit ky quhet cenim i veprës së tjetrit pa lejen e tij. Dhe pas këtij verifikimi filluam të interesohemi për të kërkuar të drejtën e autorit të vërtetë që jam unë, dhe për këtë qëllim mblodhëm provat e nevojshme, duke filluar që nga filmi origjinal. Ajo foto është pasqyruar në albumin tim me titull “Rilindje”, përmbajtja e të cilit ka proceset demokratike në Shqipëri. Më shkon çdo ditë e më shumë në mendje se si ka mundësi që një kompani si Benetton i lejon imazhit të saj një përdorim të tillë të veprës së tjetrit nga e cila mund të ketë vetëm reklamë nga ato që nuk mund ta ketë kurrë, propagandë, por edhe përfitime materiale financiare, dhe si mund ta bëjë një gjë të tillë në kurriz të një fotografi shqiptar i cili nuk kërkon gjë tjetër veç se të drejtën e tij si autor. Madje, kompania ka vendosur lart fotos në të majtë edhe logon e saj, të gjelbër me si shkronja të bardha, ku shkruhet: UNITED COLORS OF BENETTON.

Ju e keni ende filmin origjinal?

Patjetër që e kam filmin. E ruaj jo vetëm si shenjë dëshmie, por edhe profesionale, por bashkë me të edhe shkrepje të tjera që përbëjnë ciklin e fotografive të kësaj ngjarjeje. Gjë që më bën të fituar në gjyq, sepse atë foto nuk mund ta ketë bërë asnjë fotograf italian, siç mund të shkruhet lartë e poshtë. Pra të drejtat e fotos mbeten të miat. Tashmë kam nisur punën me një dosje timen për të rifituar të drejtën e autorit.

Me çfarë aparati e ke shkrepur foton atë ditë?

Me një “Nikon F3”.

Gjatë kohës që ishe duke bërë foto, a vdiqën njerëz, a pati të mbytur?

Shiko, unë e kisha mendjen te fotot, edhe ajo që shikoja ishte e shpejtë, pak a shumë edhe vegimthi. Mbaj mend që kam parë tre apo katër djem që shpëtonin një të mbytur, e më pas nuk e mora vesh në e shpëtuan apo jo! Por duhet të ketë pasur të mbytur, të shtypur apo të hedhur, veçanërisht të mbytur me aq sa mbaj mend duhet të kenë qenë gjashtë apo shtatë vetë. Më pas mbaj mend që kishte edhe të humbur, por nuk po u futem me detaj këtyre historive, sepse unë jam ai që i sheh gjërat më nga jashtë.

Fotoja është tepër shokuese, si ajo me ngjyra dhe ajo bardhë e zi. Duke marrë shkas nga origjinali të gjithë kur e shohin atë mbeten të habitur, madje edhe ata që e njohin foton me ngjyra kujtojnë se është e Benetton! A është kjo foto një detaj i asaj që ka ndodhur realisht?

Nga ana profesionale kjo fotografi është kompozuar profesionalisht në mënyrë të saktë, sepse ajo vërtet është një detaj i asaj që po ndodhte në dimensione shumë më të mëdha. Nga këndvështrimi i shikuesit të pas atyre viteve, mund të themi se është një foto simbol për të gjithë emigracionin botëror, sepse në një ditë dhe në një anije kanë vërshuar rreth 20 mijë njerëz. Kjo e ka shkakun te vetëizolimi i regjimit diktatorial komunist që sundonte në Shqipëri për rreth gjysmëshekulli, qytetarët dhe njerëzit kur regjimi ra menduan se Perëndimi ishte toka e dëshiruar. Shpejt provuan edhe zhgënjimin, sepse nuk qe edhe aq e thjeshtë dhe shumë prej tyre u rikthyen me detyrim nga Italia në Shqipëri, ashtu të paveshur siç ishin. Kjo që po ndodhte për ta  ishte jo vetëm një zhgënjim, por edhe një përkeqësim i gjendjes dhe situatës drejt mjerimit që sundonte në vend. Nuk mund të fajësojmë shtetin italian, sepse menaxhimi i këtyre mijëra njerëzve të papritur dhe befasisht ishte i vështirë, por gjithsesi respekti ndaj tyre duhej treguar më vonë më pas në Itali u sistemuan e u pranuan. Mund të them që me këtë ide përgatita dhe botova një album me titull “Rilindje” që është pritur jashtëzakonisht mirë dhe është i vetmi botim me fotografi që i dokumenton këto zhvillime politike të viteve nëntëdhjetë e pak më tutje.

P.S: Gani Xhengo ka lindur në Korçë më 2 dhjetor 1943 dhe ka kryer studimet e larta për drejtësi në Universitetin e Tiranës. Prej vitesh ka punuar si fotoreporter në ATSH dhe si i tillë është bërë i njohur nëpërmjet botimeve në organet e shtypit dhe organizimit të ekspozitave fotografike brenda dhe jashtë vendit.

Më 5 prill të vitit 2011, Presidenti Bamir Topi i akordoi fotoreporterit z. Gani Xhengo Medaljen “Pishtar i Demokracisë” me motivacionin: “Për kontribut dhe profesionalizëm në dokumentimin e ngjarjeve të mëdha të transformimeve demokratike, nëpërmjet, fotografisë dhe botimit të një sërë albumeve, si dëshmi të historisë kombëtare”.

22 Gusht 2012  Gazeta Shqip