Mark Luli, koleksionisti i 110 veglave muzikore

Ose Instrumenti i 110 veglave Muzikore 

U bënë 8 muaj që dua të bëj një intervistë me Markun. Ai është inxhinier audioje, por edhe kompozitor. Punon prej disa vitesh në Akademinë e Arteve. Është drejtor artistik i Ansamblit ARKETIP, studiues i Organologjisë, koleksionist i veglave folklorike muzikore të trevave shqiptare. Ka pak gjëra për të thënë në lidhje me të, sepse flet më shumë për një koleksion privat. Më në fund, takohemi në një natë të ftohtë shtatori afër studios së tij. Ai është i qetë, njohës i mirë i tingujve që hapen pa i dëgjuar normalisht. Ka sedër koleksionuesi dhe kjo thellohet kur njeh hapësirat e dëshirave që lidhen vetëm me veglat muzikore dhe tingujt e ndryshëm që mund të bësh çdo gjë me to. Ngjitemi për në studion e tij personale. Ai më flet pak për punën e tij, ndërsa unë dua të di çdo gjë për këta tinguj kohe që ende lumturojnë.

Sa kohë të është dashur ta nisësh gjetjen e këtyre veglave muzikore? Dhe pse pikërisht ky koleksion Mark?

Babai është marrë shumë me lahutën, ishte veteriner. Ai në dasmat e asaj kohe ishte më i privilegjuari dhe i respektuari. Pasioni im fillon që në moshë të njomë, aty nga fillimi i adoleshencës, kur të gjithë kërkonin për t’u marrë me diçka si me sport p.sh, vetëm unë kisha një pasion pak si më ndryshe. Shpesh në atë moshën time, ndoshta mund të vihesha edhe në lojë, jo në lojë të hidhur. Njerëzit më thoshin pse i do këto vegla: dhe unë u thosha që këto janë më tepër se shokët e mi, jam më i mbrojtur me to. Ndihem më shumë unë. Edhe kur e thosha ëmbël këtë fjali, ata sigurisht që nuk më kuptonin. Të gjithë morën fusha të tjera, unë më pas studiova muzikë. Kam jetuar në Lezhë në fillim, ku jam marrë shumë me muzikë. Atje ku kam filluar të mendoj më shumë për veglat muzikore e folklorike. Ato më çudisnin, më bënin të ngjitesha pas tyre. Kam të gjitha grupet e instrumenteve muzikore, ku përfshihen krahinat shqiptare. Të ndara sipas grupeve, membranofoni, kordofoni, aerofoni etj. E kam nisur me lloje të ndryshme fyejsh, dajret, sitra, lahutat etj. Curla dyjare e jugut, çiftelia e Malësisë së Tiranës, instrumentet me kallam, pipëzat etj…

Sa ke vuajtur për t’i ruajtur këto vegla?

Shumë, sa të duash. Mos harro se këtu në koleksionin tim privat, janë gjithsej 110 vegla muzikore që funksionojnë. Dhe këto vegla muzikore nuk përdoren më në informacionet e ndryshme popullore. Ashtu siç ka mbetur e vetme në koleksionin tim Lahuta e Vermoshit, sepse ajo bëhet  me drurin e panjës, që e gjen në këtë vend. Vështirë ta imagjinosh. Kam pasur një periudhë kohe që punoja gjithë kohën deri në 4 dhe 5 të mëngjesit. Pothuajse çdo gjë për këto vegla muzikore e bëja natën. Në kohën e Enverit nuk e dinte askush këtë. Dhe askujt nuk i thosha, do më bënin sherr, përse lodhesh etj. Shtëpia ishte e fshehta e gjërave të mia, nuk desha që të tjerët të dinin. Janë nga këto veprimet që njerëzit kurrë nuk kuptojnë. E fundit ka qenë nusja ime, kishte thjesht merakun se ne nuk kemi nevojë që ti të lodhesh. Siguroja të gjitha pajisjet, kam punuar me tre ustallarë, njëri prej tyre është edhe mjeshtri Ramazan Gura, që më ka ndihmuar sa herë unë i kam kërkuar ndihmë. Nuk e harroj kurrë atë që më thoshte ai: Unë vetëm për ty nuk kursej asnjë orë ta natës dhe të ditës. Problemi i këtyre veglave muzikore është se ato duhet të mirëmbahen, ndryshimet e temperaturave, ka prej tyre që duhet të bëhen edhe të reja, por mbi të gjitha ato duhet të marrin frymë nga fryma jonë. Janë delikate. Temperatura shpeshherë në shtëpi shkonte edhe 40 gradë dhe druri pësonte plasaritje. Ishte shkatërrim për punën time, duhet ta bëja nga fillimi. Kështu nisa të bëj vetë në shtëpi lagështirën dhe ngrohtësinë. Kur kam shkuar në vitin 1991 në Itali, kam blerë dy barometra tejet të shtrenjtë. Shpëtova mbrojtjen e tyre, dhe sot i kam 40 vjet parking në studion time. Më kupto, 40 vjet parking ka shpenzime jo edhe aq të vogla. Po çfarë të bësh, këto janë dëshirat e shpirtit tim.

Të ndalemi pak te jetesa me këto vegla muzikore. Po nga ata joshësit që duan të blejnë këtë pasuri ke pasur?

Oooo, po ata janë gjithmonë. Unë nuk mundem kurrë t’i shes veglat e mia. Unë jam me to, u kam dhënë dhe më kanë dhënë frymë. Po mos të jenë ato do vuaj. Përmes tyre unë kam kompozuar muzikë për film, për festivale etj… Prandaj, kjo është një pasuri që lihet trashëgimi. Një ditë, 2 tregtarë kinezë erdhën e më takuan, nuk e di nga kishin dëgjuar për mua. Ata ishin bashkë, por njëri prej tyre më tha se unë jam në gjendje të t’i marr sa të hapësh gojën ti. Unë kam vend plot  dhe ato më hyjnë shumë në punë. Por nuk mundesha të pranoja. Ato vegla muzikore, janë pjesë e traditës sonë popullore, nuk mund t’i shes, pavarësisht shtrenjtë! Kam hapur ekspozita në disa vende të botës. Njerëzit që kanë ardhur tek unë janë të shumtë, studiues të muzikës, studentë, apo edhe turistë. Një ditë erdhën 3 autobusë me turq, u bë një radhë kaq e madhe sa hynin 5 e nga 5. Por ato duhet të jenë më afër publikut, jo në studion time.

Sa është kostoja e tyre, dhe kush është vegla e parë që ke marrë në koleksion?

Është kostoja e një pasurie të veçantë. Shto këtu edhe mirëmbajtjen. Është një instrument briri, që besoj se është marrë në malësitë e Shkodrës dhe unë e kam blerë në Krujë për 1000 lekë të reja. Është bri i gdhendur, mbi 150-vjeçar. Vegël moderne që nuk i iku koha kurrë. Nëse je te Pallati i Kongreseve, ai dëgjohet pa frikë deri tek ish-Stacioni i Trenit. Në fillimet e tregut të Krujës gjeje perlat e kulturës shqiptare. Kam qenë para 20 ditëve aty, më ka ardhur turp nga vetja, sepse kishte humbur çdo vlerë, të tjerat ishin imitime të shëmtuara. Unë i njoh veglat pa i prekur me dorë. Po aq sa nuk u vjen turp dhe bëjnë fyej me tuba perdesh të vjetra, madje edhe me tuba çezmash. Kam edhe një kockë, ajo është gjetur në një thellësi 4 ose 5 metra. Në zonën e Fushëkuqes në Laç, ajo kockë është përdorur për t’i rënë një instrumenti tjetër, për të bërë një thirrje, ose fillim gjëje. Ndoshta edhe për të vendosur në qetësi një vend me njerëz. Këta e kanë konstatuar disa studiues italianë që erdhën në Shqipëri.

Veglat janë të gjitha shqiptare, a ngjajnë ato me të tjerat në Ballkan dhe më gjerë?

Kjo është pyetje kureshtare me vend. Janë absolutisht të gjitha shqiptare, të prodhuara nga vetë ata që i kanë përdorur ato. Ata janë shpikësit e parë. Lahuta është personifikimi i instrumentit shqiptar. Nëse kishte instrument që unë nuk kisha mundësi ta blija, sepse jo gjithmonë kam pasur mundësi ekonomike të mirë, i bëja vetë ashtu siç bëheshin nga vetë mjeshtrit e popullit që i kanë shpikur. Dhe për këtë gjë, më kanë ndihmuar shumë Zef Përshtjefa dhe Zef Staka. Pastaj mos harroni, se kultura muzikore lëviz. Ajo interpretohet përmes mënyrave të ndryshme. Çdo shtet i botës ka instrumente, por i kanë ndryshe, kanë mënyrën e lojës më tjetër, sepse kultura shtegton. Ashtu siç edhe një pjesë të muzikës sonë na i kanë sjellë ushtarët pushtues, si sazet e gojës, lahuta me 8 tela etj… Të mos e ngatërrojmë këtë me lahutën që është me një tel.

Vegla e fundit që ke blerë?

Është një zmadhues zëri, i cili kufizon gjendjen e frymës dhe lejon që zëri të ecë drejt. Si në një hinkë. Pak a shumë një megafon.

Mark, çfarë kërkoni ju të bëni me këto vegla të kulturës sonë?

Ehhhhhhh! Me këto vegla muzikore unë kam hapur ekspozita në shumë vende të botës. Të huajt kanë shumë kureshtje, sepse detajet nuk duan t’i humbin. Unë kërkoj që kjo vlerë kombëtare të mos rrijë e burgosur në studion time, ku turistët dhe studiuesit të më marrin mua në telefon për të hapur derën e studios sime. Ato duhet të shihen nga të gjithë, prandaj kërkoj që kjo pasuri kombëtare të ekspozohet përgjithmonë diku, afër qendrës së Tiranës. Duhet të jetë me patjetër afër turistëve, por edhe shqiptarëve. Unë normalisht nuk do t’i kem gjithmonë kushtet që ato të shihen nga publiku. E drejtoj thirrjen time te të gjithë ata që mendojnë se vlerat e stërgjyshërve janë krenari kombëtare që nuk duhet të dalë jashtë Shqipërisë. Këto janë vlera që nuk shuhen. Një institucion duhet t’i marrë në mbrojtje. Ka shumë holle ku mund të ekspozohen dhe ruhen. Shpesh më kanë pyetur: Çfarë lloji muzike keni ju shqiptarët?! Ja, ato janë shembulli i gëzimeve, emocioneve, me to janë kënduar këngë vaji, trimërie, thirrje, këngë deti etj. Por janë një pasuri për çdo nxënës, dhe për çdo shkollë artistike. Sepse nga këtu fillon e vërteta se kush jemi ne.

Sa vjeçare është kultura jonë në muzikën e lumturisë dhe hidhërimit?

Ka vegla deri në 170-vjeçare, që janë shqiptare. P.sh: si briri i kaut, i cili është quajtur celulari i asaj kohe, mjet komunikimi, që në bazë të stilit të rënies, është kuptuar kodi i nevojës për gëzim apo hidhërim. Janë edhe vegla primitive si tepsia, me të cilën është kënduar kënga: Bluaj mulli bluaj… Në kohën e bereqetit njerëzit bënin një festë dhe këndonin duke rrotulluar tepsinë dhe e shoqëronin me fjalë. Fyelli, që është më i thjeshtë, me një, dy dhe tri vrima. Madje në zonën e Jugut i thonë tredyjar. Por janë edhe Gurët e Bletës. Me to këndohej kënga që thirrej Bleta dhe ajo vinte aty: Ti o bletë je e bekuar që shëtit lule më lule, më jep mjaltin, por si përrua… Thuhej se bleta për këta njerëz nuk ngordhte, por vdiste. E barazuar me njeriun, kaq e shenjtë ishte. Prandaj e them shpesh: Këto nuk janë veglat e mia muzikore. Janë të shqiptarëve, ata duhet t’i shohin dhe të admirojnë stërgjyshërit e tyre.

Për çfarë e pyet veten tënde tani?

Unë e pyes veten përse e dua kaq shumë këtë kulturë, pse i dua kaq shumë vlerat shqiptare. Çfarë ka ndodhur? Dhe pse shqiptarët i anashkalojnë këto gjëra? E pyes veten se kur do të vijë ajo ditë që kjo kulturë e humbur te ne të ekspozohet përgjithmonë, dhe lutem që këtë gjë ta bëjë një institucion privat apo shtetëror. Unë me këto instrumente kam ndërtuar kolonat muzikore të disa filmave të huaj. Kam bërë edhe muzikë për balet, me dhjetëra këngë e muzikë popullore për të rritur dhe fëmijë që kanë marrë pjesë në aktivitete kombëtare dhe ndërkombëtare. I lumtë shkencës elektronike që ka shpikur të gjitha gjërat e gjalla, e kam fjalën për tingujt. Komoditeti i dembelizmit i ka marrë njerëzit në qafë, sepse po shkatërrohet tingulli, ai tingulli live siç i themi nëpër televizione. Ne vetëm shqip nuk kompozojmë më. Fëmijët tanë nuk e do e dinë më se çfarë është muzika shqip, ajo sot është kthyer në një grup qelizash të vdekura pa puls, që vështirë të bëhet e gjallë.

Kë falënderon Mark?

Falënderoj shumë Shpend Bengun. Ai është lëvizësi i daljes së veglave nga burgu i studios sime. Prej kohësh më ka dhënë krah dhe forcë. Falënderoj Ministrinë e Kulturës dhe në veçanti zonjën Mirela Kumbaro, që në datën 29 shtator për “Ditën Kombëtare të Trashëgimisë Kulturore” dhe nismës së po kësaj ministrie “Trego Kulturën Tënde” në orën 18:00 do të organizojë ekspozitën me instrumentet e mia muzikore, duke futur këtu edhe një performancë të lashtë muzikore nga Ansambli Arketip, me muzikë nga koleksioni im privat: që nuk duhet të jetë më privat. Do të jem më i lumtur një ditë nëse muzika jonë do të bëhet ashtu siç duhet.

Për Gazetën Shqip

29 Shtator 2014

Mark Luli, il collezionista di strumenti musicali 

È da otto mesi che voglio fare un’intervista a Mark. Ingegnere del suono e compositore, lavora da anni presso l’Accademia delle Arti. È anche direttore artistico dell’ensemble ARKETIP, studioso di Organologia, collezionista di strumenti musicali folkloristici delle varie regioni albanesi.

Finalmente ci incontriamo una sera di fine settembre nelle vicinanze del suo studio. Tranquillo, da buon intenditore dei suoni, ha l’aria da collezionista e questo risulta più evidente nel momento in cui si conoscono meglio i suoi desideri. Rivolti unicamente agli strumenti musicali e ai diversi suoni con cui si può creare di tutto.

Saliamo nel suo studio personale. Mentre mi parla del suo lavoro,voglio solo sapere tutto su questi suoni antichi che sanno dilettare ancora.

Quanto tempo ci è voluto per andare alla ricerca di questi strumenti musicali? E perché proprio questo tipo di collezione?

Mio padre si è occupato a lungo di lahuta (tipico strumento musicale del nord Albania), era un veterinario. Alle feste nuziali dell’epoca era tra i più rispettati e privilegiati. La mia passione ebbe inizio quand’ero ancora in tenera età, all’inizio dell’adolescenza; quando tutti cercavano qualcosa da fare, ad esempio praticare sport, io invece avevo una passione alquanto particolare. A quell’età mi capitava spesso di essere preso in giro, in modo bonario ovviamente.

La gente mi chiedeva che cosa facessi con questi strumenti: io rispondevo dicendo che per me erano più che amici, mi facevano sentire protetto. Con loro mi sentivo me stesso. Nonostante dicessi questa frase in tutta serenità, non riuscivano a capirmi. Tutti intrapresero strade diverse, io in seguito studiai musica. Ho vissuto prima ad Alessio, dove mi occupavo spesso e volentieri di musica; proprio lì ho cominciato ad appassionarmi ancora di più agli strumenti musicali e folkloristici. Suscitavano tanto interesse in me, attirandomi in modo incredibile. Possiedo tutti i gruppi di strumenti musicali di tutte le varie regioni albanesi, divisi in vari gruppi come membranofoni, cordofoni, aerofoni, ecc… Ho cominciato la mia collezione da vari tipi di flauti, tamburelli, sitra, lahuta, curla dyjare del sud, çiftelia degli altopiani di Tirana, strumenti ad ancia, pipeza, e altri.

Quanto impegno ci ha messo per conservare tutti questi strumenti?

Tanto, tantissimo. Da tenere presente che nella mia collezione ci sono circa 110 strumenti musicali, tuttora perfettamente funzionanti. E questi strumenti non sono più tramandati nelle informazioni popolari, così com’è ormai fuori uso la mia lahuta di Vermoshi, perché prodotta dal legno di panna molto frequente in questa regione. Difficile da immaginare. C’è stato un periodo in cui lavoravo tutto il tempo fino alle 4 o 5 del mattino: tutto il mio lavoro su questi strumenti lo svolgevo praticamente di notte.

Ai tempi di Enver Hoxha nessuno sapeva di ciò. E non lo dicevo a nessuno,non volevo suscitare invidie e poi magari mi avrebbero chiesto il perché di tutta questa fatica… Casa mia era un segreto e non volevo che gli altri sapessero. La gente non capisce mai questo genere di cose. L’unica a sapere è stata mia moglie, la quale si preoccupava più che altro del fatto che non mi stancassi troppo visto che non ne avevamo bisogno. Mi procuravo gli strumenti con l’aiuto di tre operai, uno di loro era il maestro Ramazan Gura, che mi ha aiutato ogni volta che chiedevo il suo aiuto. Non dimentico mai quello che mi diceva: “Per te non risparmierei nemmeno un’ora del giorno o della notte”.

Il problema di questi strumenti musicali è che hanno bisogno di cure per essere conservati e protetti, ad esempio dai cambiamenti climatici, altri invece devono essere rifatti di nuovo, ma soprattutto devono poter respirare grazie al nostro respiro. Sono delicati. Spesso la temperatura a casa raggiungeva i 40 gradi e questo provocava screpolature nel legno. Una rovina per il mio lavoro, dovevo rifare tutto daccapo! Così cominciai a regolare da me l’umidità e il calore a casa. Durante un viaggio in Italia nel 1991, comprai due barometri molto costosi. Così sono riuscito a salvarli e li conservo da oltre 40 anni nel mio studio. Mi creda, 40 anni significano spese per nulla trascurabili. Ma c’è poco da fare, questo e altro per i piaceri della mia anima.

Parliamo della convivenza con questi strumenti musicali. Ci sono stati altri appassionati che hanno cercato di comprare il suo tesoro?

Oh sì, quelli non mancano mai. Ma non potrei mai vendere i miei strumenti. Ormai sono una parte di me, siamo una fonte di vita l’uno per gli altri. Se non ci fossero soffrirei. Grazie a loro ho composto musica per film, per vari festival, ecc… Ecco perché è un tesoro che va ereditato. Un giorno due commercianti cinesi sono venuti ad incontrarmi, non so proprio come facessero a conoscermi; uno di loro mi disse che dovevo solo aprire bocca ed era pronto a darmi tutto quello che volevo. Disse che aveva spazio sufficiente e che gli servivano.

Ma non potevo accettare l’offerta. Quegli strumenti sono parte della nostra tradizione popolare, non posso venderli, neppure a caro prezzo! Ho partecipato a mostre in vari Paesi del mondo. Le persone che sono venute da me sono tante: esperti di musica, studenti, anche turisti. Un giorno sono arrivati tre pullman di turchi, c’era così tanta gente che entravano a vederli in gruppi da cinque! In effetti dovrebbero essere aperti al pubblico, non sbarrati nel mio studio.

Qual è il loro costo e qual è stato il primo strumento a far parte della sua collezione?

È il costo di un tesoro unico, tenendo conto anche delle spese di mantenimento. C’è uno strumento di corno che credo provenga dalle montagne di Scutari e che ho comprato a Kruja al costo di 1.000 lek con la moneta nuova. Si tratta di un corno intagliato di oltre 150 anni fa, strumento moderno che non perde mai il suo valore. Se ti trovi ad esempio nei pressi del Palazzo dei Congressi, si riesce a sentirlo fino alla vecchia stazione ferroviaria di Tirana. All’inizio, nel bazar di Kruja si potevano trovare delle vere e proprie perle della cultura albanese. Ci sono andato 20 anni fa e mi sono vergognato, perché aveva perso ogni valore, si trovavano ormai solo delle brutte copie. Io sono in grado di riconoscere gli strumenti anche senza toccarli. C’è chi senza il minimo scrupolo usa il tubo di tende antiche come flauto o addirittura i tubi delle fontanelle.

Possiedo anche un osso, ritrovato a una profondità di 4 o 5 metri. Nella zona di Fushkuqe, a Laç, quell’osso si usava per suonare un altro strumento, per chiamare qualcuno o qualcosa del genere. Forse serve per fare silenzio in un posto pieno di gente, come visto da alcuni esperti italiani che hanno visitato l’Albania.

Gli strumenti sono tutti albanesi; ci sono somiglianze con altri strumenti balcanici e di altri Paesi?

Questa è una bella domanda, curiosa. Sono assolutamente tutti albanesi, prodotti dalle persone stesse che li usavano. Sono per così dire i primi inventori. La lahuta è simbolo dello strumento albanese per eccellenza. Nel caso ci fossero strumenti che non riuscivo a comprare, perché non sempre ho avuto una buona disponibilità economica, allora li riproducevo da me allo stesso identico modo in cui venivano prodotti dai grandi maestri del popolo che li hanno inventati. In questo mi hanno aiutato tantissimo Zef Pershtjefa e Zef Staka. Bisogna anche stare attenti perché la cultura musicale è in continuo movimento, e viene interpretata in vari modi.

Ogni Paese del mondo possiede i propri strumenti musicali che sono diversi dagli altri, o meglio, li suonano in modi differenti perché la cultura migra. Così come una parte della nostra musica è stata portata dagli eserciti occupanti, come l’armonica a bocca, la lahuta con 8 fili, ecc … da non confondere con la lahuta a un solo filo.

L’ultimo strumento comprato?

È un diffusore vocale, che limita il respiro e permette alla voce di continuare in linea retta, come in un imbuto. Più o meno una specie di megafono.

Mark, che cosa vorrebbe fare con questi strumenti della nostra cultura?

Ehhhh… Con questi strumenti, come dicevo prima, ho partecipato a varie mostre in diversi Paesi del mondo. Gli stranieri sono molto curiosi, perché non vogliono perdersi i dettagli. Io chiedo semplicemente che questo tesoro nazionale non rimanga chiuso nel mio studio, dove i turisti e gli studiosi sono costretti a telefonarmi per potervi accedere. Dovrebbero invece essere aperti a tutti, per cui vorrei che questo tesoro venisse esposto in modo permanente da qualche parte nel centro di Tirana; raggiungibile dai turisti,ma anche dagli albanesi stessi.

Naturalmente io non avrò sempre la possibilità di renderli accessibili al pubblico. Rivolgo la mia richiesta a tutti coloro che pensano che i valori delle generazioni precedenti siano un orgoglio nazionale e che non debbano mai lasciare l’Albania. Si tratta di valori che non si spengono mai. Qualche istituzione dovrebbe assumerne la tutela. Spesso mi è stato chiesto: che tipo di musica hanno gli albanesi?! Ecco, questi strumenti sono un vivo esempio delle gioie, delle emozioni, da essi hanno avuto origine lamenti funebri, canzoni di coraggio, di mare, invocazioni, ecc.: costituiscono un patrimonio per ogni studente e per ogni scuola artistica. Perché la verità su quello che siamo noi oggi inizia da qui.

Che età ha la nostra cultura musicale in termini di gioia e tristezza?

Ci sono strumenti che risalgono a 170 anni fa, e sono tipicamente albanesi. Ad esempio il corno di bue, usato come una sorta di cellulare a quei tempi, un mezzo di comunicazione, che a seconda di come era suonato veniva decifrato in base al codice di gioia o dolore a seconda del caso. Ci sono anche strumenti primitivi come il tegame, da cui è nata una vecchia e famosa canzone albanese: “Bluaj mulli bluaj” (Macina mulino macina)… Nei periodi di prosperità si organizzava una festa dove si cantava facendo girare il tegame accompagnato da parole.

Il flauto, il modello più semplice, era a uno due o tre buchi. Nelle zone del sud lo chiamavano “tredyjar” (flauto a tre buchi). Ci sono poi degli strumenti particolari che gli albanesi chiamano “Le pietre delle api”. Si usavano per suonare una canzone con cui si richiamava l’ape ed essa si presentava nei dintorni: “Benedetta Ape che voli di fiore in fiore, concedimi il tuo miele, abbondante come un ruscello …”

Le api erano sacre e venivano paragonate alle persone. Ecco perché ripeto spesso: questi non sono i miei strumenti musicali. Sono di tutti gli albanesi, che dovrebbero apprezzarli ed ammirare i loro bisnonni.

Che cosa si chiede ora?

Mi chiedo perché amo così tanto questa cultura, perché amo così tanto i valori albanesi. Che cosa è successo? E perché, invece, gli albanesi trascurano queste cose? Mi chiedo anche se verrà mai il giorno in cui questa cultura perduta sarà esposta per sempre e prego tanto perché questo avvenga tramite un’istituzione privata o statale. Io grazie a questi strumenti ho costruito le colonne sonore di alcuni film stranieri.

Ho creato anche musica per la danza, decine di canzoni e musica popolare anche per accompagnare bambini che hanno partecipato a tante attività nazionali ed internazionali. Apprezzo la scienza elettronica che ha inventato così tante cose vive, intendo i suoni. La comodità della pigrizia sta rovinando le persone, perché si sta distruggendo il suono puro, il suono live come si usa chiamarlo dalla televisione. Oggigiorno si compone di tutto, ma non musica albanese vera. I nostri figli potrebbero non sapere più che cos’è la vera musica albanese, ormai si è trasformata in un gruppo di cellule morte ed è molto difficile che venga recuperata.

Chi vorrebbe ringraziare, Mark?

Ringrazio tantissimo Shpend Bregu. È stato lui a rendere possibile l’uscita degli strumenti da quella prigione che è il mio studio. Da tempo è un punto d’appoggio e di forza per me. Ringrazio il Ministero della Cultura e in particolare la ministra Mirela Kumbaro che il 29 settembre, durante la “Giornata Nazionale dei Beni Culturali” e l’iniziativa sempre di questo ministero “Dimostra la Tua Cultura”, ha organizzato una mostra con i miei strumenti musicali, aggiungendo l’esibizione di un’antica performance musicale da parte dell’Ensemble Arketip, con musica dalla mia collezione privata e che privata non dovrebbe essere. Sarei felicissimo se un giorno la nostra musica fosse finalmente suonata come merita.

---

Intervista di Eljan Tanini. Pubblicato sul quotidiano Shqip del 29 settembre 2014. Titolo originale “Intervistë: Mark Luli, koleksionisti i 110 veglave muzikore”.

Tradotto per AlbaniaNews da Daniela Vathi.

_______________________________________________

Mark Luli, the instrument Man

There were 8 months that I want to make an interview with Mark. He is an audio engineer, and he is also a composer. Mr. Mark is working for several years at the Academy of Arts. He is artistic director of ARCHETYPES Ensemble, researcher of instrumentology, and a collector of Albanian folk musical instruments. We can say few things about him, because he speaks more for his private collection. Finally, we met on a cold September night, near his studio. He is quiet, and a good connoisseur of sounds. He has a collector sensibility and this deepens, when he recognize the spaces of desires, which are associated only with musical instruments and different sounds, that he can compose beautiful music. We are going to his personal studio. He talks a little bit about his work, while I want to know everything for this “time sounds” that make us happiness.

How long do you need to start the tracing of these musical instruments? And, Mark why precisely this collection?

My father was veterinarian, but he has played a lot on lute. On the weddings of that time, he was the most privileged and respected person. My passion for instruments started on early ages, at the beginning of adolescence, when everyone wanted to engage with something like sports, and I was the only one that had a passion bit different. At my age, I was teased by my coevals, but it was not to a bitter game. The people asked me, why I want these instruments: and I told them that these are more than my friend, I feel protected by them. I feel completed! Even though, when I said in a lovely way that sentence, they certainly do not understand me. All of my friends chose different branches, and I started studying music. At the beginning, I lived in Lezha, and I was engaged with music. In this city I have started to think more about the folk musical instruments. They surprised me a lot, and I was enough related with them. I have all of musical instruments groups, where are included all of Albanian Provinces. I separated them by groups, membranephone, chordophone, aerophone etc. I had started to collect them, like different types of flute, tambourines, sitra, lute, etc. Except the, also I have the south double curl, the highland cifteli of Tirana, reed instruments, cannula instrument etc.

Did you suffer a lot to save these instruments?

I have suffered a lot. In my private collection, there are in total 110 musical instruments that are in function and make musical sounds. And these musical instruments are no longer used by various popular ensembles. One of these unique instruments of my collection is the Lute of Vermoshi, which is made with the wood of maple tree, which grows in Albania. It is hard to imagine, but I had a period of time that I have been worked all the time, until 4 and 5 am. During nights, I have done almost everything for these musical instruments. During the period of monism (Enver) no one knew about these instruments. And I didn’t tell to anyone, because they will argue with me, why am I doing that, why am I getting tired etc. My house was my secret place of my things; I did not like, that the others knew about my instruments. Maybe this is an action that that people will not understand.

The last one has been my bride, who had just cares that I would get tired. I maintain all the equipments, and I have been worked with three masters, one of them is the master Ramazan Gura, whom has helped me whenever I asked for help. I do not ever forget what he told to me: I wouldn’t save any hour of night and day, just to support you in all of this. The problem of these musical instrument is that they should be maintained, from the temperature changes. There are some of them that have to reconstructed from the beginning, but above all of these they must breathe from our breathe (spirit). They are very delicate. Often, the temperature increased 40 degrees and the wood of instruments cracked. This was wrecking for my work, because I should have done it from the beginning. So, I have started to create conditions for the humidity and warmth inside of my house. When I went in 1991 to Italy, I bought two very expensive barometers. I have saved them, and today I have “parked” them in my studio, for 40 years. Believe me, 40 years “parked instruments” have not so small cost. But what I could do?!  These were my heart's desire.

Let stop to talk a little bit about the convenience with these musical instruments. Did you have offers that have been tempted to sale these instruments?

Hmm, of course people that want to buy them are always around. I will never sale these musical instruments. They are all of my life, if I don’t have this instrument I will suffer. Through these musical instruments I have composed music for films, festivals etc. Therefore, this is a fortune that I will give as a heritage. One day, two Chinese traders came to me, but I do not know where they had heard for me. They were together, but one of them told me that I am able to take all of them, just tell me an offer. I have a lot of place, and they are my whole life. I couldn’t accept to sell them. These musical instruments are part of our folk tradition, and I cannot sell, despite that I would earn a fortune! I have demonstrated these instruments to many exhibitions in several countries. There are many people that had come to me like scholars, students and tourists. One day came for visit three Turkish buses, and outside of my house was a huge queue, so the tourists have to enter 5 from 5. But, I think that these instruments should be closer to the public, and not in my studio.

How much do they cost, and which is the first instrument of your collection?

The cost of my collection is a very special, even more if you add the cost of the maintenance. It is a horny instrument more that 150 years old, which I believe that was taken at the highlands of Shkodra, and I bought it in the Kruja bazaar for 1000 Lek. This instrument is still modern. If you are located at the “Palace of Congresses” it can be heard up to the former train station.

Once upon a time the bazaar of Kruja was full of cultural treasures’, now it is a total disaster. I visited it 20 days before and it lost any value, everything there is an ugly copy. I can easily recognise the original instruments even without touching them. Now, the merchants are not ashamed to construct flutes with old curtain pipes, or even with tap pipes.

I possess a bon which was found at a depth of 4 to 5 meters, in the Fushëkuq region in Laç. This bon was used to play another instrument, or in order to make a notification, maybe even to set quiet a place full of with people. All these facts were noticed by some Italian researchers that had come once in Albania.

Are originate Albanian all the instruments? Did they look like any other instrument in the Balkan or in any other country? 

Compliments, this is a very interesting question. Absolutely, all the instruments are made in Albania, produced by those who used them in the past, they are the first inventors, for example Lahuta is the personification of an Albanian original instrument. Sometimes, when I had not opportunities to buy instruments, because I was not always in a good economic situation, I produced them by myself, like the masters who have invented them. In order to produce the instruments, two of my friends have helped me Zef Përshtjefa and Zef Staka.

We have to keep in mind that the music culture is always moving. It is interpreted through different ways. Every country in the world has its own instruments, but they have different ones, they have different way of playing, because the culture migrates, such as happened with some of our music have been brought to us by the conquering soldiers, as the mouth harmonica, lute with 8 wire etc ... Let's not confuse this with the Lute with a single wire.

Which is the last instrument that you bought?

The last instrument that I bought is a loudspeaker, which limits state and allows the spirit to move forward voice. Like in a funnel. It looks like a megaphone.

Mark what do you plan to do with these instruments of our culture?

Ehhhhhhh! With these musical instruments I have opened different exhibitions in many countries. Foreigners have more curiosity on them, because they like details. I wish that this national value won`t stay confined at my studio, where tourists and researchers call me on the phone to open the door of in order to let them visit it. These instruments should be exposed in order to make them visible to everybody, that`s why I ask to expose these treasury somewhere in the centre of Tirana. It should stay close to the tourist, but even closer to Albanians, because I won`t have always the circumstances to make them visible to the public. I address my call to all those who think that the ancestral and national values ​​should not come abroad. These values are eternally, and for this reason a state institution should protect them, because there are so many places where they can be exposed. Often people have asked me: What kind of music plays you Albanians?! Here, they are an example of joys, emotions, singing with them are oil, bravery, call, sea songs etc.

These are an asset to every student and every school of art, because from here starts the truth of who we are.

How old is our culture, the happiness or sadness music?

There are Albanian instruments 170 years old. For example, ox horn, that was called the mobile phone of that period. It was kind of communication tool, which is like a code that means happiness or sadness. There are still primitive instruments, like pan, which is singing the song: Grind mill grind... In the period of blessings the people celebrate and sing a song by rotating pan.  The flute is a simple instrument with one, two or three holes. But, there are also the stones of bee. With them is sung the song of bee and it comes there: “You are blessed bee that walks from flower to flower, gives me honey, but as a stream... (a lot). It was said that the bees for these people does not dying like animal, but dying like humans. The bee equated with human, because it is so holistic. So I often say: These are not my musical instruments, they are of Albanians, and are they that need to see and admire their ancestors.

Do you ask yourself for something?

I wonder why I love this culture so much, why I love so much the Albanian values. What is happening? And why Albania people ignore these things? I wonder, when will come that day, that this losing culture will exposed forever, and I pray that this thing will happen from an private or public institution. I have composed the soundtracks of some foreign movies with these musical instruments. I have composed music for ballet performance, dozens of popular songs for adults and children, who have participated to national and international activities. It is a good thing that the electronic science that has invented all the live things, that in mine case are sounds.   

Comfort for laziness is a bed thing, because nowadays are composed artificial sounds, and we can hear less the natural one. We are not composing any more in Albanian. Our children will not recognize the Albanian music, it has been transformed into a group of dead cells without pulse, that it is to hard to win again its identity.    

Do you want to thank somebody?

I am very grateful to Mr. Shend Bengu. He is the executor of these musical instruments from “the prison” of my studio. He always gave me strength. I am grateful and I thank the Ministry of Culture and in particular Ms. Mirela Kumbaro, that on September 29 for "The National Cultural Heritage Day" at 18:00 will organize an exhibition with my musical instruments called "Show Your Culture", where they will introduce a musical performance by the ensemble of ancient archetypes, with music from my private collection: that shouldn`t be private any more. I would be happy, if one day our music will be done correctly.

Translated by Klara Kodra